Ukraińska gospodarka na progu recesji

W trzecim kwartale br. ukraińska gospodarka po raz pierwszy od kryzysu 2009 roku odnotowała ujemny wzrost gospodarczy (-1,3%). W ostatnim kwartale prawdopodobny jest dalszy spadek PKB, który oznaczać będzie wystąpienie formalnej recesji. Poza pogarszającymi się wskaźnikami makroekonomicznymi przed Ukrainą stoi szereg innych problemów gospodarczych: powiększający się deficyt handlowy, ujemny wzrost produkcji przemysłowej, kurczenie się rezerw walutowych i słabnąca hrywna.Niższy wzrost gospodarczy przekłada się na mniejsze od planowanych dochody budżetu, rodząc obawy o możliwy sekwestr budżetu w ostatnim miesiącu br. Spadek głównych wskaźników gospodarczych w drugiej połowie br. kończy okres względnej stabilizacji ekonomicznej i dwuletniego okresu wzrostu gospodarczego, co było istotnym osiągnięciem prezydenta Wiktora Janukowycza i rządzącej Partii Regionów.

Kondycja ukraińskiej gospodarki w znacznym stopniu zależy od sytuacji sektorów ukierunkowanych na eksport. Ponieważ przewidywania dla rynków zagranicznych są dziś jednocześnie mało optymistyczne, ale i trudne do prognozowania – nie można przesądzić, czy obecny spadek gospodarczy ma charakter jedynie przejściowy, czy też jest początkiem dłuższego kryzysu. Ograniczone możliwości samodzielnego uporania się z rosnącymi problemami ekonomicznymi powodują, że Kijów będzie potrzebował wsparcia finansowego z zewnątrz. Jest to szczególnie istotne w kontekście obsługi długu zagranicznego, gdyż w 2013 roku Ukraina będzie musiała spłacić około 9 mld USD, z czego ponad 5,5 mld USD to zobowiązania przed Międzynarodowym Funduszem Walutowym. W celu przezwyciężenia recesji i stabilizacji finansów publicznych władze będą więc zmuszone do kilku niepopularnych społecznie decyzji, w tym podwyżki ceny gazu i opłat komunalnych. Jest to warunek konieczny dla uzyskania wsparcia finansowego i odblokowania 12 mld USD, niewypłaconych wciąż Ukrainie z kredytu stabilizacyjnego MFW, przyznanego w lipcu 2010 roku. Alternatywą dla kredytów z Zachodu oraz reform wydaje się jedynie wsparcie finansowe ze strony Rosji. Cena rosyjskiej pomocy może jednak okazać się dla Ukrainy bardzo wysoka i oznaczać zwrot w polityce zagranicznej w kierunku forsowanych przez Moskwę projektów reintegracji przestrzeni postsowieckiej.

Gasnący wzrost i inne (złe) wyniki gospodarki

Mimo negatywnego wyniku PKB za trzeci kwartał z uwzględnieniem rezultatów pierwszego i drugiego kwartału (wzrost odpowiednio o 2% i 3%) realne wciąż pozostaje osiągnięcie wzrostu gospodarczego za cały mijający rok. Będzie to jednak wzrost niewielki – większość prognoz niezależnych ukraińskich ekspertów ekonomicznych oraz międzynarodowych instytucji finansowych szacuje go w przedziale 0,5–1,9%[1], ponieważ w ostatnim kwartale br. prawdopodobny jest kolejny spadek PKB. Niezależnie od ostatecznych wyników czwartego kwartału, mijający rok okaże się najgorszy pod względem wyników makroekonomicznych od czasu najgłębszego w historii niepodległej Ukrainy kryzysu z 2009 roku, kiedy PKB obniżył się o niemal 15% (zob. Aneks 1).

Spadek PKB w trzecim kwartale zapowiadały opublikowane wcześniej inne negatywne wskaźniki makroekonomiczne. Pierwszym ich symptomem był już marcowy spadek (-1,1%) produkcji przemysłowej – po raz pierwszy od października 2009 roku. Wprawdzie w kolejnych dwóch miesiącach nastąpiło nieznaczne ożywienie produkcji, jednak w czerwcu produkcja przemysłowa odnotowała kolejny spadek (-1,4%), który pogłębił się w następnych miesiącach (-0,9% w lipcu, -4,7% w sierpniu, -7% we wrześniu i -4,2% w październiku). W rezultacie, w ujęciu kumulatywnym, produkcja przemysłowa spadła po trzech kwartałach br. o 1,2% w stosunku do wyników trzech pierwszych kwartałów 2011 roku. Wartość produkcji rolnej spadła w tym okresie o 4,4%, a budowlanej aż o 9,1% (zob. Aneks 2).

Słabnący wzrost gospodarczy przekłada się na niższe od planowanych dochody budżetu i rosnący jego deficyt, który po 9 miesiącach przekroczył 24 mld UAH (3 mld USD). Tylko we wrześniu budżet wykonano z deficytem w wysokości 7,4 mld UAH. Rodzi to obawy o możliwy sekwestr budżetu w ostatnim miesiącu br. Parlament kilkukrotnie w br. zwiększył poziom granicznego deficytu budżetowego, który na koniec br. spodziewany jest na poziomie ok. 2,5–2,6% PKB (wobec 1,8% w 2011 roku).

Przyczyny dekoniunktury

Złe bieżące wyniki makroekonomiczne Ukrainy mają szereg przyczyn. Przede wszystkim pogorszeniu uległa koniunktura na rynkach zagranicznych, od których uzależniona jest ukraińska gospodarka (PKB Ukrainy wytwarzane jest w ok. 60% przez sektory ukierunkowane na eksport). Spadek cen na światowym rynku stali przyczynił się do głębokiego spadku wartości eksportu ukraińskiego sektora metalurgicznego po dziewięciu miesiącach br. – o niemal 12%, tj. ok. 2 mld USD. Ponieważ 70–80% produkcji tego sektora trafia na eksport, spadek sprzedaży zagranicznej przełożył się na zmniejszenie produkcji w metalurgii o 4,5% po trzech kwartałach br. (zob. Aneks 3). Słabsze wyniki odnotowuje również rolnictwo. Po ubiegłorocznych rekordowych zbiorach zbóż na poziomie 56,7 mln ton, w br. spodziewane są one na poziomie niższym o około 20%[2]. Spadek wartości produkcji w budownictwie, zapoczątkowany jeszcze w pierwszej połowie roku, znacznie przyspieszył po turnieju Euro 2012; większość inwestycji budowlanych z nim związanych miała jednak miejsce w poprzednich latach.

Spadek eksportu hutniczego przełożył się na wzrost deficytu handlowego. Wyniósł on po trzech kwartałach br. aż 11,5 mld USD i był o 2,1 mld wyższy niż w analogicznym okresie 2011 roku. Strukturalnym problemem determinującym deficyt jest uzależnienie od importu gazu ziemnego z Rosji i obowiązującego Ukrainę kontraktu z Gazpromem z 2009 roku. Wydatki na import tego surowca do końca września br. przekroczyły 10,4 mld USD. Mimo znaczącego spadku ilości sprowadzonego gazu o ok. 30%[3] kosztował on Ukrainę niemal tyle samo, ile w analogicznym okresie 2011 roku (10,3 mld USD). Dzieje się tak ze względu na wysoką cenę rosyjskiego gazu dla Ukrainy, która w ciągu minionych dwóch lat niemal podwoiła się. W 2011 roku Ukraina wydała na import tego surowca ponad 14 mld USD, co stanowiło aż 17% ogólnej wartości ukraińskiego importu (w 2010 roku import gazu kosztował Ukrainę 9,4 mld USD, w 2009 roku 8 mld USD). W związku z utrzymywaniem niskich cen gazu dla ludności i sektora komunalnego, ich dotowanie obciąża finanse państwa i prowadzi do wzrostu jego zadłużenia, zarówno wewnętrznego, jak i zagranicznego. Władze regularnie dofinansowują w ostatnich latach państwowy Naftohaz emitowanymi obligacjami, które koncern odsprzedaje następnie bankom, głównie państwowym, aby za uzyskane w ten sposób środki móc płacić za dostawy Gazpromowi. Tylko w 2012 roku w celu pokrycia deficytu w bilansie finansowym Naftohazu, wsparcie budżetowe koncernu sięgnęło ponad 1 mld USD[4]. Naftohaz pozyskiwał w br. na bieżące potrzeby kredyty od państwowych banków – zarówno ukraińskich, jak i rosyjskich (m.in. 2 mld USD kredytu od Gazprombanku w marcu br. na okres do 2019 roku)[5].

Poza obiektywnymi czynnikami zewnętrznymi i krajowymi negatywnie na sytuację gospodarczą wpływa też polityka gospodarcza władz. W 2010 roku i pierwszych miesiącach 2011 uruchomiono kilka znaczących reform, jednak zostały one faktycznie wyhamowane. Zabrakło m.in. dalszych kroków w reformowaniu sektora gazowego po przyjęciu w 2010 roku ustawy o funkcjonowaniu rynku gazu i wprowadzeniu pierwszej z serii planowanych podwyżek ceny gazu. Pospieszne przyjęcie Kodeksu Podatkowego (2010), który m.in. ograniczył liczbę podatków krajowych i lokalnych oraz wprowadził stopniową redukcję stawek CIT i VAT, wymuszało wielokrotne jego poprawki[6], m.in. ze względu na niedopracowanie w pierwotnej wersji Kodeksu kwestii opodatkowania małych i średnich przedsiębiorstw. Po przyjęciu ustawy o kadastrze ziemskim (2011) wyhamowały prace nad reformą rolną i ustawą o rynku ziemi.

Wbrew deklarowanej liberalizacji gospodarki, polityka gospodarcza władz doprowadziła do pogorszenia klimatu biznesowego. Jedną z głównych przyczyn był faktyczny wzrost presji fiskalnej, traktowany w okresie dekoniunktury przez ukraińską administrację jako remedium na spadek dochodów budżetowych. Przejawiał się m.in. wzmożoną akcją wymuszania przedpłat podatku dochodowego od przedsiębiorstw czy w manipulacjach ze zwrotem należnego przedsiębiorcom podatku VAT. Według European Business Association (EBA)[7], obciążenia podatkowe wzrosły w 2011 roku do najwyższego poziomu w historii Ukrainy (25% udziału podatków w PKB) i w dalszym ciągu rosną (zgodnie z oczekiwaniami do 26% w 2013 roku)[8]. Wzrostowi fiskalizmu państwa towarzyszyła jednocześnie przedwyborcza populistyczna polityka wzrostu wydatków socjalnych.

W latach 2008–2011 o 70% wzrósł również poziom korupcji, mierzony wielkością wydatków przedsiębiorców na łapówki w stosunków do ogólnej wartości przychodów firm[9]. Negatywnie na klimat inwestycyjny i możliwy wzrost napływu kapitału zagranicznego wpływała też realizowana w ostatnich kilkunastu miesiącach prywatyzacja. Wbrew deklarowanej polityce otwartości na inwestycje zagraniczne sprzedaż państwowych aktywów w sektorach energetycznym i gazowym (regionalnych przedsiębiorstw dystrybucji gazu) ustawiona była pod konkretny, związany z otoczeniem Wiktora Janukowycza wielki biznes[10]. Poza psuciem klimatu inwestycyjnego negatywnym skutkiem takiej prywatyzacji były ograniczone wpływy z jej tytułu.

Problem obsługi długu zagranicznego i słabnącej hrywny

Coraz większym wyzwaniem staje się obsługa długu publicznego. Rozmiar zadłużenia państwa (bezpośredniego i gwarantowanego) utrzymuje się wciąż na relatywnie bezpiecznym poziomie ok. 37%[11] PKB i na koniec września br. wynosił ok. 62 mld USD. Problemem jest jednak struktura długów i duży udział zobowiązań krótkoterminowych z terminem płatności w ciągu najbliższych kilkunastu miesięcy. Już w 2012 roku Ukraina borykała się z obsługą zadłużenia zagranicznego, ratując się częściową restrukturyzacją[12]. W 2012 roku Kijów sygnalizował też chęć restrukturyzacji kredytu wobec MFW, otrzymanego jeszcze przez rząd Julii Tymoszenko. Mimo dotychczasowych niepowodzeń tych zabiegów, w połowie listopada Ukraina spłaciła resztę tegorocznych zobowiązań z tego tytułu, szacowanych na 3,5 mld USD[13]. Wypłaty te oraz pogarszające się nastroje na rynku spowodowały jednak drenaż rezerw walutowych, które skurczyły się od początku roku z 31,8 mld USD do 26,8 mld USD na koniec października (szczególnie mocno, aż o 8,4% w miesiącu wyborów parlamentarnych[14]). Rezerwy walutowe niebezpiecznie zbliżyły się do krytycznego poziomu, stanowiącego równowartość 3-miesięcznych wydatków na import. Tymczasem w 2013 roku Ukraina musi zwrócić zagranicznym wierzycielom środki szacowane na około 9 mld USD[15] (w tym większość, ponad 5,5 mld USD – MFW; zob. Aneks 4).

Znaczący spadek rezerw i rosnący deficyt w handlu zagranicznym, przy stałych wydatkach na zakup rosyjskiego gazu wywołały obawy przed możliwą znaczącą deprecjacją hrywny. Wymienione czynniki i tradycyjny „okołowyborczy” wzmożony popyt na waluty zagraniczne spowodowały w połowie listopada spadek rynkowego kursu krajowej waluty z ok. 8,1 UAH do 8,3 UAH za 1 USD, najniższego od 2009 roku. Niewykluczone jest jednak dalsze osłabienie hrywny, do 8,4–8,5 UAH/USD jeszcze w br. i do 9 UAH/USD w przyszłym.

Prognozy na 2013 rok

Władze świadomie uchylały się od oficjalnego obniżenia założonego w budżecie i od dawna nierealnego wskaźnika tegorocznego wzrostu PKB w wysokości 3,9% ze względu na wybory parlamentarne. Jeszcze kilka dni przed wyborami premier zapewniał, iż gospodarka ma się nieźle i sytuacja jest stabilna. Dopiero 7 listopada, podczas posiedzenia rządu, premier Mykoła Azarow przyznał, iż „kryzys ekonomiczny, niestety, pogłębia się”, za główną przyczynę uznając dekoniunkturę na rynkach światowych: spadek cen wyrobów hutniczych i wzrost cen importowanego gazu. Rząd nie zmienił jednak dotąd założeń makroekonomicznych na ten i przyszły rok: w projekcie budżetu 2013 roku przewiduje się wzrost PKB o 4,5%. Niezbędnym (choć nie jedynym) warunkiem spełnienia się takiej optymistycznej rządowej prognozy musiałby być efekt niskiej bazy – tj. wzrost PKB w 2012 roku ujemny bądź bliski zeru. Wprawdzie eksperci i instytucje finansowe zakładali dotąd w 2013 roku pewne ożywienie gospodarcze, rozbieżność opinii co do przyszłorocznej dynamiki ukraińskiego wzrostu PKB jest jednak duża (od 0,5% prognozowanych przez Agencję Fitch do 3,8% przez Ernst&Young). Ponieważ kondycja ukraińskiej gospodarki w znacznym stopniu zależy od kondycji sektorów ukierunkowanych na eksport – a perspektywy na rynkach zagranicznych są dziś mocno nieprzewidywalne[16] – prognozy na przyszły rok obarczone są sporym ryzykiem błędu. Tym samym obecny spadek gospodarczy może mieć jedynie przejściowy charakter lub być początkiem dłuższego kryzysu.

Możliwe działania władz i skutki polityczne

Dla stabilizacji sytuacji ekonomicznej rząd może być zmuszony do kontrowersyjnych i niepopularnych społecznie działań. W krótkiej perspektywie może „zamienić” część długu zagranicznego, spłacając go przy jednoczesnym zwiększaniu długu wewnętrznego – poprzez emisję krajowych obligacji, które wykupywać będą państwowe banki bądź bank centralny. Ograniczeniem dla takich operacji będzie jednak niski poziom rezerw walutowych. 6 listopada stary parlament poparł wniesiony przez Narodowy Bank Ukrainy projekt ustawy dającej NBU prawo do wprowadzania obowiązkowej odsprzedaży przez firmy części dochodów walutowych z eksportu, na okres do 6 miesięcy, w celu „ograniczenia napięć na rynku walutowym”[17]. Prezydent podpisał ustawę już 15 listopada. NBU prawdopodobnie świadomie zrezygnował po wyborach z ochrony kursu hrywny, aby doprowadzając do jej deprecjacji wpłynąć na decyzję władz w sprawie nadania NBU ww. uprawnień[18].

Dopuszczając do kontrolowanej deprecjacji hrywny, rząd demonstruje wobec MFW politykę częściowego uwolnienia kursu walutowego, rekomendowanego przez Fundusz jako jeden z mechanizmów obrony gospodarki przed szokami zewnętrznymi. Jest to też pośredni dowód na chęć wznowienia przez Kijów współpracy z MFW.

W celu poprawy stanu finansów publicznych w najbliższych miesiącach prawdopodobnie nasili się presja fiskalna na biznes wedle sprawdzonych mechanizmów (wymóg przedpłat podatku CIT, zwlekanie ze zwrotem należnego przedsiębiorcom podatku VAT etc.).

Władze będą starały się wyjść z recesji, ponosząc jak najmniejsze koszty społeczno-polityczne. Recesja gospodarcza podważa jeden z filarów, na których konstruowany był wizerunek Partii Regionów i samego prezydenta Janukowycza – mit o „ekipie zawodowców”, którzy powrócili w 2010 roku do władzy, aby „posprzątać” po nieudolnych rządach „pomarańczowych”. Mit ten sprawdzał się w warunkach gospodarczej koniunktury i sprzyjającej sytuacji na rynkach eksportowych, które zbiegały się dotąd z okresami sprawowania władzy przez obecną ekipę rządzącą[19]. Tym razem wydaje się, że Partia Regionów nie będzie w stanie poradzić sobie z kłopotami gospodarczymi bez pomocy z zewnątrz, przede wszystkim z obsługą długu zagranicznego. W najbliższym czasie kluczowe będzie „odmrożenie” współpracy z MFW. Dlatego można oczekiwać, iż władze w Kijowie zmuszone będą do podwyżki krajowych cen usług komunalnych i gazu. Na poważniejsze, niepopularne społecznie reformy gospodarcze nie należy jednak liczyć w kontekście wyborów prezydenckich w 2015 roku, przygotowania do których rozpoczną się zapewne już w przyszłym roku.

Alternatywą dla reform i wsparcia ze strony Zachodu jawi się jedynie pomoc ze strony Rosji. Cena tego wsparcie może być jednak wysoka. Rosyjskie władze wielokrotnie ją określały: jest nią realne włączenie się Ukrainy w procesy reintegracji przestrzeni postsowieckiej. Mogłoby to zniweczyć te dokonania minionych lat, które pozwalają dziś jeszcze mówić o balansowaniu Kijowa pomiędzy ofertą Rosji i Zachodu.

Aneks 1

Dynamika PKB Ukrainy w latach 2000-2012

Aneks 2

Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne Ukrainy

    * szacunki NBU                   Źródło: Państwowa Służba Statystyki Ukrainy

Aneks 3

Dynamika produkcji przemysłowej i światowych cen metali

Aneks 4

Obsługa długu zagranicznego w latach 2011-2013 wobec głównych kredytodawców Ukrainy