Formacje Obrony Terytorialnej państw bałtyckich w obliczu zagrożeń hybrydowych

W regionie nordycko-bałtyckim rosyjska aneksja Krymu i agresja na wschodniej Ukrainie stały się katalizatorem debaty na temat głównych kierunków polityki obronnej. W państwach bałtyckich, ale również w krajach nordyckich i Polsce, dużo uwagi poświęca się kwestii Obrony Terytorialnej (OT). Jednostki OT są postrzegane jako jeden z elementów reakcji systemu obrony narodowej we wstępnej fazie konfliktu hybrydowego. Państwa bałtyckie postanowiły dostosować formacje OT do nowych zagrożeń, dokonując szeregu zmian w ich funkcjonowaniu w zależności od uwarunkowań lokalnych. Wobec wzrostu niepewności w regionie zrezygnowały natomiast z zasadniczej reformy OT, która mogłaby doprowadzić do przejściowej dezorganizacji w siłach zbrojnych. W najbliższych latach Estonia, Łotwa i Litwa będą inwestować w zwiększenie liczebności i gotowości oddziałów OT, w zapewnienie im lepszego wyszkolenia i wyposażenia oraz stworzenie systemu zachęt do służby w formacjach ochotniczych.

Formacje OT w państwach bałtyckich a konflikt hybrydowy

Elementem presji Rosji na obszar poradziecki jest groźba agresji przy użyciu metod podobnych do zastosowanych na Ukrainie. Tak zwany konflikt hybrydowy to połączenie działań konwencjonalnych z użyciem najnowocześniejszych technologii (np. uderzenia precyzyjne w infrastrukturę krytyczną, operacje służb specjalnych) oraz działań pośrednich/niemilitarnych (brak wypowiedzenia wojny, wykorzystanie uzbrojonych cywilów, unikanie starć z regularną armią przeciwnika, wojna informacyjna)[1]. Obecność licznej mniejszości rosyjskojęzycznej w państwach bałtyckich może stanowić dla Rosji pretekst do ingerencji w ich sprawy wewnętrzne, zwiększając tym samym prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktu hybrydowego w Estonii, na Łotwie i Litwie. Rosja mogłaby zainicjować go za pomocą inspirowania separatyzmu, wsparcia protestów części społeczności rosyjskojęzycznej (np. w sprawie statusu języka rosyjskiego), wysyłania niezidentyfikowanych grup zbrojnych przez granicę, akcji dywersyjnych wymierzonych w infrastrukturę krytyczną, prowokacji na tle etnokulturowym, działania mające na celu zakłócenie funkcjonowania administracji publicznej (np. cyberataki na serwery rządowe) i prowadzonych równolegle kampanii dezinformacyjnych.

W przeciwdziałaniu konfliktom hybrydowym coraz większą rolę przypisuje się ochotniczym formacjom OT. Klasycznym przykładem OT jest model funkcjonujący w Szwecji, gdzie jednostki OT stanowią część Sił Zbrojnych i są zorganizowane zgodnie z podziałem administracyjnym kraju. Do kompetencji szwedzkiej OT w czasie pokoju należy m.in.: udział w akcjach ratowniczych i poszukiwawczych, reagowanie kryzysowe, monitorowanie granicy, ochrona szlaków komunikacyjnych, obrona obiektów przed dywersją i atakiem czy działania rozpoznawcze. Zadaniami OT w czasie wojny są m.in. identyfikacja celów i naprowadzanie artylerii oraz obrona infrastruktury krytycznej (baz wojskowych, lotnisk, składów amunicji). Członkowie OT rekrutują się spośród społeczności lokalnych, dzięki czemu mają dobrą znajomość terenu, za który odpowiadają. Wprawdzie członkowie OT mają niewielkie szanse w starciu z regularną armią lub siłami specjalnymi przeciwnika, ale potencjalnie byliby w stanie zneutralizować grupy uzbrojonych cywilów, opanować zamieszki, wzmocnić obronę infrastruktury krytycznej czy wykorzystać znajomość terenu do wsparcia działań asymetrycznych (akcje partyzanckie i dywersyjne) w warunkach utraty kontroli nad danym obszarem. OT stanowi jedynie częściową odpowiedź na zagrożenia hybrydowe, wobec których potrzebna jest reakcja całego systemu obrony narodowej.

W państwach bałtyckich, mimo zbliżonego potencjału militarnego oraz podobnej sytuacji geopolitycznej, występują zasadnicze różnice w sposobie organizacji OT. Estonia pozostała przy fińskim modelu obrony kraju (zasada obrony totalnej, armia poborowa z elementami uzawodowienia), utrzymując klasyczną OT, zorganizowaną na podstawie jednostek podziału administracyjnego państwa. Estoński Kaitseliit (Estońska Liga Obrony, ok. 14,8 tys. członków[2]) jest formacją lądową, realizującą zadania w zakresie działań przeciwpancernych i tradycyjnych funkcji OT[3]. Na Łotwie i Litwie o kształcie OT zadecydowały reformy sił zbrojnych związane z wstąpieniem do NATO, które dały pierwszeństwo rozwojowi zdolności ekspedycyjnych kosztem obrony terytorium kraju. W obydwu państwach, które zrezygnowały z poboru i wprowadziły model armii zawodowej (Łotwa w 2006, Litwa w 2008 roku), jednostki OT wypełniają częściowo zadania sił rezerwowych oraz tradycyjnych formacji OT. Oddziały OT na Łotwie i Litwie są zorganizowanymi terytorialnie formacjami lądowymi, które stanowią bazę rezerw dla armii zawodowej, odpowiadając za szkolenia rezerwistów i uzupełnienia stanu liczbowego innych rodzajów sił zbrojnych (zob. Aneks)[4]. Łotewskie Zemessardze (Łotewska Gwardia Narodowa, ok. 8 tys. członków) realizuje zadania z zakresu działań przeciwpancernych, obrony powietrznej, zwalczania broni masowego rażenia oraz prac inżynieryjnych. Oprócz tradycyjnych zadań OT formacja może uczestniczyć w misjach zagranicznych i siłach szybkiego reagowania[5]. Litewskie KASP (Ochotnicze Siły Obrony Narodowej, ok. 4,5 tys. członków) realizują zadania w zakresie działań przeciwpancernych oraz walki w terenie zurbanizowanym, również mogą brać udział w misjach zagranicznych[6]. Ponadto na Litwie pod auspicjami resortu obrony działa Litewski Związek Strzelecki – paramilitarna organizacja zrzeszającą ok. 8 tys. członków, którzy w czasie wojny zostaną wcieleni do jednostek rezerwowych. W przypadku wielu młodych osób działalność w Litewskim Związku Strzeleckim stanowi formę przygotowania do późniejszej służby w KASP.

Dyskusje o systemie OT wobec konfliktu na Ukrainie

Konflikt na Ukrainie rozpoczął dyskusje nad reformą i modernizacją OT we wszystkich państwach bałtyckich. W przypadku Estonii panuje zasadnicza zgoda co do zachowania systemu poboru i charakteru Kaitseliitu jako tradycyjnej formacji OT. Estonia nie dokonała zmian w obowiązujących Planach rozwoju obrony narodowej do 2022 roku, które w zakresie OT zakładają zwiększenie siły ognia, zdolności szybkiego reagowania i poziomu wyszkolenia członków formacji. Priorytetem jest: (1) wyrównywanie różnic w wyposażeniu pomiędzy OT a wojskami regularnymi i dalszy rozwój potencjału przeciwpancernego Kaitseliitu; (2) budowa infrastruktury – strzelnic i centrów dowodzenia; (3) zwiększenie liczebności formacji do 30 tys. członków w 2022 roku. Oddziały wielkości batalionu mają być zastępowane przez bardziej mobilne kompanie, rekrutujące się ze społeczności lokalnych[7]. Po rozpoczęciu konfliktu na Ukrainie Estonia zdecydowała się na symboliczne wzmocnienie Kaitseliitu – w marcu 2014 roku Ministerstwo Obrony przeznaczyło 1 mln euro na renowację budynku formacji w Narwie, gdzie większość mieszkańców stanowi ludność rosyjskojęzyczna. Z kolei sztab Kaitseliitu chciałby do 75% zwiększyć liczbę członków organizacji, którzy mają pozwolenie na trzymanie broni ręcznej i amunicji w domu[8]. Pozwoliłoby to skrócić czas reakcji poszczególnych oddziałów. W przedwyborczym okresie żadna z partii nie przedstawiła projektu zasadniczej reformy OT. Przykładem proponowanych zmian jest utworzenie straży ochrony wybrzeża w ramach OT, postulowane przez zwycięską Partię Reform premiera Taaviego Rõivasa (wybory odbyły się 1 marca br.)[9].

Na Łotwie reforma i modernizacja Zemessardze stała się jednym z priorytetów resortu obrony. Wynika to z niedofinansowania formacji w poprzednich latach, z planów rozbudowy rezerw, a także z chęci większego zaangażowania społeczeństwa w podnoszenie poziomu obronności kraju. Łotewskie dyskusje na temat OT dotyczą przede wszystkim zakupu nowego uzbrojenia i sprzętu wojskowego, wydłużenia czasu i zakresu ćwiczeń, zwiększenia liczby członków i gotowości formacji, decentralizacji magazynowania broni oraz sposobów uczynienia służby w Zemessardze bardziej atrakcyjną dla obywateli i pracodawców[10]. W 2014 roku Ministerstwo Obrony w trybie doraźnym wyasygnowało dodatkowe środki na ćwiczenia i amunicję dla Zemessardze[11]. Zmiany umożliwiły przeszkolenie dodatkowych członków oraz wydłużenie czasu ćwiczeń z 8 do 10 dni w roku[12]. W 2015 roku na rozwój OT oraz rozbudowę systemu rezerw przeznaczono 7,7 mln euro, co oznacza wzrost o 6,3 mln euro w stosunku do roku ubiegłego (w 2016 roku będzie to 6,6 mln euro)[13]. Do 2018 roku na Łotwie ma powstać 18 jednostek Zemessardze o podwyższonej gotowości i zdolności do podjęcia szybkich działań. Jednostki szybkiego reagowania OT będą lepiej wyekwipowane i wyszkolone, dzięki ćwiczeniom co najmniej 20 dni w roku. Realizacja zmian strukturalnych ma pociągnąć za sobą wzrost liczby członków Zemessardze do 12 tys. w 2020 roku. Powyższe inicjatywy uzupełnił zakup uzbrojenia i sprzętu wojskowego z rezerw norweskiej armii za 4 mln euro (październik 2014). OT otrzyma 800 granatników Carl Gustaf, 50 ciężarówek Scania oraz 50 samochodów terenowych Mercedes-Benz[14].

Na Litwie – w porównaniu z Łotwą i Estonią – aneksja Krymu w najmniejszym stopniu wpłynęła na dyskusje o przyszłości OT w kontekście wojny hybrydowej. Wynika to z faktu, że społeczność rosyjska stanowi zaledwie ok. 6% ludności państwa (na Łotwie ok. 27%, w Estonii ok. 25%), co sprawia, że inspirowane przez Rosję protesty na dużą skalę są mniej prawdopodobne, choć nie należy ich wykluczać. Na Litwie za bardziej realny scenariusz konfliktu z Rosją uznawany jest atak konwencjonalny, np. próba utworzenia lądowego korytarza łączącego silnie zmilitaryzowany obwód kaliningradzki z terytorium Białorusi[15]. Ponadto zmiany w KASP uzależnione są od planów inwestycji w rozwój wojsk lądowych, z którymi OT jest zintegrowana (priorytet stanowi modernizacja zmechanizowanej brygady piechoty „Żelazny Wilk”). Odpowiedzią Litwy na wzrost niepewności w regionie było sformowanie sił szybkiego reagowania (na bazie wojsk lądowych), w których obok żołnierzy zawodowych służą członkowie OT. Kwestia funkcjonowania OT stała się na Litwie elementem szerszej debaty na temat niepełnego stanu osobowego wielu jednostek (tzw. martwe dusze), niedoskonałości systemu szkolenia rezerw oraz uproszczenia procedur kierowania obroną państwa[16]. W 2015 roku Litwa planuje wydłużyć ćwiczenia KASP z 20 do 30 dni rocznie, a także zwiększyć liczbę żołnierzy powoływanych do odbycia ponownego szkolenia oficerów i szeregowych rezerwy. W grudniu 2014 roku litewski parlament uchwalił poprawki do ustawy o użyciu broni w systemie obrony narodowej. Wprowadzone zmiany pozwalają na użycie broni przez wojsko (w tym KASP) w czterech przypadkach, m.in. obrony terytorium w sytuacjach zagrożeń, które nie są definiowane jako agresja zbrojna[17]. Dodatkowo politycy zgłaszają inicjatywy przywrócenia przysposobienia obronnego do szkół i sformowania jednostek samoobrony złożonych z członków lokalnych społeczności[18].

Perspektywy rozwoju OT w państwach bałtyckich

W perspektywie lat 2020–2022 największe zmiany w funkcjonowaniu OT zamierza przeprowadzić Łotwa, podczas gdy w planach modernizacji estońskiej i litewskiej OT przeważają elementy kontynuacji. Żadne z państw bałtyckich nie dąży natomiast do zasadniczej reformy struktur OT, gdyż kompleksowe przekształcenia mogłaby spowodować dezorganizację, która w krótkim okresie przyniosłaby osłabienie zdolności obronnych. Ponadto ochotniczy charakter formacji ogranicza możliwości rozwoju zdolności bojowych OT do określonego pułapu. Dotyczy to np. poziomu wyszkolenia i obsługi technologicznie zaawansowanego sprzętu. Wobec tego państwa bałtyckie położą nacisk na osiągnięcie kompatybilności członków jednostek, podnoszenie ich stanu gotowości, ćwiczenia z wojskiem regularnym (wzrost interoperacyjności) oraz zmiany w prawodawstwie tworzące system zachęt do służby w OT. W Estonii ograniczenia kadrowe i budżetowe będą blokować możliwość spełnienia postulatów wyborczych w zakresie modernizacji Kaitseliitu, które nie figurują w Planach rozwoju obrony narodowej do 2022 roku. Estońskie wydatki na obronność utrzymają się na poziomie 2,05% PKB, co sprawia, że możliwość ich znacznego zwiększenia należy uznać za mało prawdopodobną. W przypadku Łotwy i Litwy zapowiedziane stopniowe zwiększanie budżetów obrony do 2% PKB do 2020 roku stwarza perspektywy bardziej swobodnego kształtowania wydatków na OT i zwiększa szansę realizacji planów rozwoju Zemessardze i KASP. W najbliższych latach obydwa państwa z pewnością będą poszukiwać systemowego rozwiązania problemu niedostatecznej liczby przeszkolonych rezerwistów, których ćwiczenia organizują formacje OT. Ponadto można zakładać, że zadania związane z udziałem Zemessardze i KASP w misjach zagranicznych ulegną ograniczeniu na rzecz tradycyjnych funkcji OT.

Głównym uwarunkowaniem rozwoju OT w państwach bałtyckich pozostanie kryzys demograficzny, który stanowi przeszkodę w zwiększaniu liczby ich członków oraz rozbudowie rezerwy. Łotwa i Litwa rozważają powrót do obowiązkowej służby wojskowej w przypadku niepowodzenia w uzupełnianiu braków kadrowych w siłach zbrojnych. Łotwa zapowiedziała organizację obowiązkowych ćwiczeń żołnierzy rezerwy na jesieni br. (ok. 2,5 tys. żołnierzy), natomiast litewski parlament przyjął przepisy wznawiające pobór na okres 5 lat (19.03.2015)[19]. Wprawdzie w reakcji na aneksję Krymu we wszystkich państwach bałtyckich wyraźnie wzrosło zainteresowanie służbą w OT i organizacjach paramilitarnych, poważnym wyzwaniem będzie przekształcenie spontanicznej reakcji w trend[20]. Utrwaleniu społecznego zaangażowania we wzmacnianie obronności państw bałtyckich, niezbędnego dla prawidłowego funkcjonowania formacji ochotniczych, sprzyjać może inwestowanie w młodzieżowe organizacje afiliowane przy siłach OT, które wychowują w duchu propaństwowych wartości. Dotyczy to również szerszego włączenia w działalność OT ludności rosyjskojęzycznej. Dlatego w najbliższych latach w państwach bałtyckich ważnym zadaniem będzie przyspieszenie procesu integracji mniejszości z resztą społeczeństw oraz przeciwdziałanie rosyjskiej propagandzie, która przedstawia modernizację OT jako politykę militarystyczną.

Współpraca: Justyna Gotkowska

Aneks

Obrona Terytorialna w państwach bałtyckich[21]