Na Zachód patrz! Reorientacja Sił Zbrojnych Rosji na południowym kierunku strategicznym

Południowy Okręg Wojskowy (POW), terytorialnie najmniejsza z głównych jednostek administracyjnych Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, od rozpadu Związku Sowieckiego pozostaje jednym z najsilniejszych i najbardziej zaangażowanym w prowadzone przez państwo konflikty zbrojne. Ponosił główny ciężar obu wojen w Czeczenii i uderzenia na Gruzję w 2008 r., a obecnie – wraz z podległą mu Flotą Czarnomorską – główną odpowiedzialność za działania przeciwko Ukrainie i prowadzenie operacji militarnej w Syrii.

Do połowy tej dekady naturalnym teatrem i kierunkiem aktywności wojsk POW były Kaukaz, Turcja, Bliski Wschód i Iran. Konflikt z Ukrainą doprowadził do przesunięcia środka ciężkości POW do rejonów bezpośrednio graniczących z państwem ukraińskim i na okupowany Krym. Obserwowane od tego czasu zmiany w strukturze i dwukrotne wzmocnienie potencjału okręgu, zwłaszcza sformowanie nowej 8. Armii Ogólnowojskowej (AO) przy granicy z Ukrainą i rozbudowa zgrupowania na Krymie, świadczą o tym, że kierunek południowy przestał być traktowany priorytetowo. Zdecydowana większość jednostek POW przygotowuje się obecnie do działań na kierunku zachodnim. Głównym celem stała się Ukraina, ale w przypadku ewentualnego konfliktu na wschodniej flance NATO zadaniem wojsk okręgu będzie bezpośrednie wspieranie operacji w Europie Środkowej.

Korzenie strategicznego przeorientowania

Po istniejącym w latach 1918–2010 Północnokaukaskim Okręgu Wojskowym POW odziedziczył w zasadzie niezmieniony obszar (jedyna zmiana to włączenie okupowanego od 2014 r. Krymu), a także – do wybuchu konfliktu z Ukrainą – strukturę. W porównaniu z pozostałymi okręgami wojskowymi armii rosyjskiej (Zachodnim, Centralnym i Wschodnim), które powstawały z połączenia bądź podziału części wcześniej istniejących wojskowych jednostek administracyjnych, stanowi to ewenement i świadczy o wadze, jaką dowództwo Sił Zbrojnych FR nieprzerwanie przywiązywało do południowego kierunku strategicznego. Północno-kaukaski OW był jednym z najsilniejszych okręgów wojskowych w czasach, gdy w Rosji istniało ich sześć, a Południowy OW pozostał takim, gdy ich liczba zmniejszyła się do czterech.

O utrzymaniu znaczącej pozycji POW zadecydowała przede wszystkim wprowadzona w 2010 r. zmiana w systemie dowodzenia Sił Zbrojnych FR. Dowództwa okręgów wojskowych przekształcono wówczas w połączone dowództwa strategiczne poprzez podporządkowanie im jednostek wszystkich dyslokowanych na obszarze okręgu rodzajów wojsk i sił zbrojnych z wyjątkiem strategicznych sił jądrowych. W rezultacie tego zabiegu dotychczasowy potencjał Północnokaukaskiego OW^[1] w momencie utworzenia POW (Połączonego Dowództwa Strategicznego „Południe”) został zwiększony o siły Floty Czarnomorskiej (FCz) i Flotylli Kaspijskiej (FK). Tym samym POW jest i w dającej się przewidzieć perspektywie pozostanie jedynym okręgiem wojskowym, w którego podporządkowaniu znajdują się dwa zgrupowania operacyjne Marynarki Wojennej FR^[2].

Początkowo utworzenie POW nie pociągnęło za sobą żadnych zmian odnośnie do kierunku i obszaru działania ani planów rozbudowy jego potencjału innych niż zwiększenie poziomu uzawodowienia i modernizacji technicznej. Istniejące związki operacyjne (armie) oraz podporządkowane dowództwu okręgu bazy wojskowe (ekwiwalenty brygad zmechanizowanych) w Armenii i na okupowanych terytoriach Gruzji (w ramach tzw. republik Abchazji i Osetii Południowej) tworzyły zgrupowanie wystarczające do kontrolowania sytuacji militarnej i bezpośredniego reagowania na ewentualny niekorzystny dla Rosji rozwój tejże na południe od masywu Kaukazu.

Prowadzona od 2013 r. rozbudowa potencjału na kierunku europejskim obejmowała początkowo wyłącznie Zachodni OW. O włączeniu w ten proces POW zadecydował rozwój sytuacji militarnej w Donbasie w sierpniu 2014 r., gdzie Rosja doprowadziła do bezpośredniego starcia zbrojnego z armią ukraińską. Niepowodzenie operacji oderwania od Ukrainy jej południowych i wschodnich obwodów (w propagandzie rosyjskiej tzw. Małorosji) za pomocą tworzenia i wspierania ruchów separatystycznych, okrzepnięcie Sił Zbrojnych Ukrainy oraz ukształtowanie pozycyjnej linii frontu w Donbasie uświadomiły dowództwu, że ewentualny konflikt zbrojny na pełną skalę wymaga posiadania w rejonach przygranicznych stałego i silnego zgrupowania.

Rozbudowa zgrupowania na kierunku ukraińskim

Do zwiększania swojej obecności militarnej na okupowanych terytoriach Ukrainy – Krymie i części Donbasu (formalnie zarządzanej przez separatystów z tzw. Donieckiej i Ługańskiej Republik Ludowych) – Rosja przystąpiła niezwłocznie po ich opanowaniu. Do września 2014 r. i zawartego wówczas pierwszego z długiej serii rozejmów wzmacnianie jej obecności wojskowej na Półwyspie Krymskim i we wschodnich obwodach Ukrainy nie miało charakteru stałej obecności i wiązało się wyłącznie z możliwością dalszej eskalacji działań zbrojnych, do poziomu regularnej wojny rosyjsko-ukraińskiej włącznie. W operacji uczestniczyły nie tylko jednostki POW, lecz także pododdziały (m.in. w charakterze „zielonych ludzików”) z pozostałych okręgów wojskowych.

Już jesienią 2014 r. wszelkie działania w zakresie utrzymania rosyjskiej obecności wojskowej i rozbudowy potencjału militarnego na zajętych terenach podporządkowano dowództwu POW, przy czym zgrupowanie tworzone na Krymie znalazło się w gestii podległej POW FCz, a to w okupowanej części Donbasu – tzw. Donieckiej i Ługańskiej Milicji Ludowych. Formacje zbrojne separatystów nie stanowią tematu niniejszego opracowania^[3], lecz należy pamiętać, że od początku istnienia są one strukturami operacyjnymi podległymi POW (dowództwo okręgu znajduje się w nieodległym Rostowie nad Donem), który stanowi dla nich naturalne i jedyne zaplecze^[4].

Od rozpadu Związku Sowieckiego na Krymie nieprzerwanie stacjonował trzon rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, przy czym jej skupione w okolicach Sewastopola komponenty lądowy i powietrzny były stosunkowo nieliczne. W większości tworzyły je samodzielne pododdziały rodzajów wojsk i służb, z jedynym związkiem taktycznym w postaci 810. Brygady Piechoty Morskiej. O ile ranga półwyspu dla morskiego komponentu FCz nie uległa zmianie po 2014 r., o tyle obserwowana po jego aneksji przez Rosję rozbudowa potencjału lądowego i powietrznego prawdopodobnie przekroczyła wskaźniki z czasów sowieckich.

Należy przy tym pamiętać, że przed rozpadem ZSRR rola zgrupowania na Krymie polegała wyłącznie na osłonie FCz, natomiast do jego obecnych zadań należy również zorganizowanie pomocniczego kierunku działań w konflikcie zbrojnym z Ukrainą (z rozwinięciem ofensywy w pasie nadmorskim włącznie). Świadczy o tym sformowanie w lutym 2017 r. 22. Korpusu Armijnego, w którego skład weszły wyłącznie nowe jednostki (tzn. formowane od 2014 r.), ze 126. Brygadą Zmechanizowaną Obrony Wybrzeża na czele. Nie obejmuje on jednostek bezpośrednio odpowiedzialnych za osłonę i wsparcie bazy w Sewastopolu i morskiego komponentu FCz (tę część zgrupowania również znacząco zwiększono).

Organizacja i rozbudowa potencjału wojskowego na okupowanym Krymie stanowiła pierwszą, choć nie największą i nie najważniejszą zmianę wynikającą ze strategicznego przeorientowania POW. Za posunięcie bez precedensu w skali całej armii rosyjskiej należy uznać sformowanie, w dużej mierze od podstaw, 8. AO – największego z utworzonych w ostatnich latach związków operacyjnych Sił Zbrojnych FR. Jej trzon stanowi 150. Dywizja Zmechanizowana (DZ) – jeden z dwóch pierwszych w posowieckiej Rosji związków taktyczny formowanych od początku w strukturze czasu wojny^[5], tzn. z etatowymi czterema pułkami ogólnowojskowymi. Ponadto 150. DZ, mająca w składzie dwa pułki czołgów, jest obecnie najcięższą dywizją zmechanizowaną w armii rosyjskiej. Wraz z pozostałymi związkami taktycznymi oraz samodzielnymi oddziałami i pododdziałami szczebla armijnego 8. AO stała się w krótkim czasie drugim pod względem potencjału związkiem operacyjnym POW, nieznacznie ustępującym 58. AO.

Aby 8. AO mogła możliwie szybko uzyskać zdolność operacyjną, początkowo jej tworzenie odbywało się kosztem odpowiedzialnej w pierwszym rzędzie za działania na Kaukazie 49. AO. Do 8. Armii przesunięto z niej m.in. dwie z czterech brygad zmechanizowanych (33. Brygada Zmechanizowana, jedna z dwóch w Siłach Zbrojnych FR specjalnie przygotowywanych do działań w terenie górzystym, stała się podstawą dla 150. DZ). W międzyczasie 8. AO zasilono brygadą artylerii, której brakowało w tym związku operacyjnym. W wyniku przekształceń 49. AO stała się relatywnie najsłabszą z trzech armii ogólnowojskowych POW. Chociaż w dłuższej perspektywie nie można wykluczyć rozbudowy jej struktur, to obserwowane zmiany potwierdziły tezę, że kierunek południowy przestał być w planach operacyjnych Południowego OW traktowany priorytetowo, a środek ciężkości całego – wciąż nominalnie południowego – kierunku strategicznego przesunął się na zachód. Świadczy o tym nie tylko tryb formowania 8. Armii, lecz także zmiany zachodzące w trzecim związku operacyjnym POW – 58. AO – przystosowujące ją do działań w charakterze drugiego rzutu na kierunku ukraińskim^[6].

Mimo że głównym zadaniem podległej dowództwu POW Floty Czarnomorskiej pozostaje od 2015 r. wsparcie rosyjskiego kontyngentu w Syrii, zmiany w jej komponencie morskim stanowią kolejny element wskazujący na przygotowanie do działań w Europie. W ciągu ostatnich pięciu lat liczba bojowych okrętów nawodnych FCz wzrosła dwukrotnie, a podwodnych sześciokrotnie (punktem wyjścia był jeden okręt podwodny), przy czym wszystkie wprowadzane do służby fregaty, korwety rakietowe i okręty podwodne przenoszą pociski manewrujące Kalibr. Oznacza to, że ich głównym zadaniem w przypadku konfliktu zbrojnego w regionie nadczarnomorskim stało się bezpośrednie wspieranie operacji powietrzno-lądowych (w zasięgu kalibrów znajdują się nie tylko Ukraina i nadczarnomorskie państwa NATO, lecz także cała Europa Środkowa). Przed 2014 r. FCz nie miała w ogóle takich zdolności.

Południowy Okręg Wojskowy A.D. 2020

Uwzględniając przedstawioną wyżej rozbudowę struktur i tworzenie nowych jednostek POW, a także profesjonalizację kadr oraz modernizację techniczną, należy przyjąć, że jego potencjał w ciągu sześciu lat zwiększył się co najmniej dwukrotnie (szczegółowe porównanie zob. Aneks). Okręg dysponuje obecnie czterema ogólnowojskowymi związkami operacyjnymi – trzema armiami i jednym korpusem Wojsk Lądowych, a także jedną armią Sił Powietrzno-Kosmicznych oraz flotą i samodzielną flotyllą Marynarki Wojennej. W porównaniu z pierwszą połową obecnej dekady liczba żołnierzy zwiększyła się w czasie pokoju z 70 tys. do ponad 100 tys. (nie licząc załóg okrętów Floty Czarnomorskiej i Flotylli Kaspijskiej)^[7]. Proste porównanie ilościowe nie oddaje jednak tego, jak dalece wzrosły możliwości ofensywne zgrupowania Sił Zbrojnych FR na wciąż nominalnie południowym kierunku strategicznym. W jednostkach liniowych znajduje się blisko 800 czołgów, ponad 2,5 tys. bojowych wozów opancerzonych, ponad 2 tys. jednostek artylerii kalibru 100 mm i powyżej, 240 samolotów bojowych oraz 130 śmigłowców bojowych i wsparcia bojowego^[8].

Flota Czarnomorska i Flotylla Kaspijska dysponują łącznie ponad 70 okrętami nawodnymi (nie licząc jednostek pomocniczych) i 6 podwodnymi (wszystkie we FCz)^[9]. Stopień przezbrojenia jednostek w nowe bądź gruntownie zmodernizowane uzbrojenie i sprzęt wojskowy oscyluje pomiędzy 70% (tzn. zgodnie z poziomem założonym w aktualnie finalizowanym Państwowym Programie Uzbrojenia na lata 2011–2020) a 100% (np. w przypadku brygad rakietowych wyposażonych w systemy Iskander oraz sformowanej de facto od podstaw brygady okrętów podwodnych)^[10].

Pod względem poziomu uzawodowienia oraz aktywności szkoleniowej POW nie odbiega od pozostałych okręgów wojskowych^[11]. Jego specyfiką jest stosunkowo wysoki odsetek ćwiczeń przeprowadzanych na poligonach w rejonach górzystych, przy czym – z racji wspominanego wyżej strategicznego przeorientowania – nie dominują już one w programach szkolenia. Południowy OW stał się natomiast liderem w zakresie organizacji ćwiczeń połączonych z udziałem formacji lądowych, morskich i powietrznych, przy czym zdecydowana większość z nich ma miejsce w basenie Morza Czarnego i w regionach nadczarnomorskich (głównie na Krymie i Kubaniu).

Poza zakończeniem formowania nowych i rozwijania do etatów czasu wojny już istniejących jednostek (głównie 8. AO) zapowiedziano sformowanie kolejnych dwóch dywizji, przy czym żadna z nich nie będzie nakierowana na działania na Kaukazie. Rozwinięcie do szczebla dywizji 19. Brygady Zmechanizowanej (BZ) z 58. AO już się rozpoczęło i brakuje wyłącznie oficjalnego potwierdzenia, że 19. Dywizja Zmechanizowana została odtworzona^[12]. Formowanie kolejnej dywizji, najprawdopodobniej na bazie 20. BZ z 8. Armii^[13], powinno się rozpocząć najpóźniej w 2021 r. Nowe związki taktyczne należy traktować jako uzupełnienie pierwszo- i drugorzutowej armii Południowego OW do poziomu umożliwiającego osiągnięcie nad armią ukraińską przewagi umożliwiającej względnie samodzielne przygotowanie i przeprowadzenie operacji militarnej przeciwko Ukrainie.

Wnioski

W ciągu sześciu lat środek ciężkości POW przesunął się z Kaukazu do rejonów bezpośrednio graniczących z Ukrainą i na okupowany Krym. Okręg nie utracił swojej tradycyjnej roli – ugrupowania przygotowanego do prowadzenia działań na Kaukazie Południowym, jednak kierunek rozbudowy jego potencjału świadczy o tym, że przestał być on traktowany priorytetowo. Głównym kierunkiem operacyjnym dla (nominalnie) Południowego OW stał się kierunek zachodni. Ugruntowaniem strategicznego przeorientowania POW będzie zapowiadana dalsza rozbudowa jego sił.

Przedsięwzięcia szkoleniowe, począwszy od strategicznych ćwiczeń dowódczo-sztabowych Kaukaz-2016, jednoznacznie wskazują, że głównym celem dla wojsk POW i ich przeciwnikiem jest Ukraina (należy podkreślić, że w 2016 r. okręg nie dysponował jeszcze potencjałem umożliwiającym ewentualną operację militarną przeciwko temu państwu, gdyż formowanie 8. AO i 22. KA dopiero się rozpoczynało). Mimo że zakończenie formowania nowej struktury POW, zwłaszcza dwóch nowych dywizji, jest kwestią co najmniej dwóch najbliższych lat, za jej pierwszy poważny sprawdzian należy traktować zaplanowane na wrzesień br. strategiczne ćwiczenia dowódczo-sztabowe Kaukaz-2020. Kryptonim przedsięwzięcia można obecnie odczytywać w najlepszym razie jako przejaw przywiązania do tradycji. Niezależnie bowiem od tego, na które poligony wyjadą wówczas jednostki POW i jak będą brzmiały oficjalne komunikaty, głównym celem pracy sztabów będzie symulacja operacji militarnej przeciwko Ukrainie, a żołnierzy – starcia z armią ukraińską.

ANEKS

Tabela 1. Zmiany liczebności związków operacyjnych i taktycznych Wojsk Lądowych, Wojsk Powietrzno-Desantowych oraz Wojsk Lądowych i Brzegowych Marynarki Wojennej (formacje ogólnowojskowe i wsparcia) w podporządkowaniu Południowego Okręgu Wojskowego w latach 2014–2020 (stan na początek roku)

Tabela 2. Zmiany liczebności związków operacyjnych i taktycznych Sił Powietrzno-Kosmicznych i Lotnictwa Morskiego Marynarki Wojennej w podporządkowaniu Południowego Okręgu Wojskowego w latach 2014–2020 (stan na początek roku)

Tabela 3. Zmiany liczby bojowych okrętów nawodnych i okrętów podwodnych Marynarki Wojennej w podporządkowaniu Południowego Okręgu Wojskowego w latach 2014–2020 (stan na początek roku)