Ukraina wobec Rosji: stosunki dwustronne i ich uwarunkowania

Federacja Rosyjska jest najważniejszym sąsiadem Ukrainy, a stosunki z Moskwą stanowią kluczowe zagadnienie ukraińskiej polityki zagranicznej do tego stopnia, że każda opcja ukraińskiej polityki zagranicznej jest przede wszystkim wyborem określonego kształtu stosunków z Rosją. Wynika to przede wszystkim z geograficznego i geopolitycznego położenia Ukrainy, z dziedzictwa wielowiekowej więzi politycznej, gospodarczej i kulturalnej między obu krajami, a także z nieuniknionej przewagi Rosji nad Ukrainą.

Wynika to także z tego, że to Rosja jest głównym partnerem Unii Europejskiej na wschodzie Europy, zaś Ukraina jest i będzie w znacznej mierze oceniana przez Unię w zależności od stanu jej stosunków z Rosją: im będą one lepsze, tym lepiej Ukraina będzie postrzegana w Berlinie, Brukseli, a zwłaszcza Paryżu. Nieco inne są interesy Stanów Zjednoczonych, zainteresowanych niezależnością ukraińskiej polityki bezpieczeństwa od rosyjskiej, niemniej także Amerykanie postrzegają Ukrainę głównie w kontekście swych stosunków z Rosją. Z drugiej strony po dziesięciu latach istnienia niepodległej Ukrainy nie ma już wątpliwości, że kraj ten w dającym się przewidzieć czasie (jeśli kiedykolwiek) nie ma szans na przystąpienie do NATO i Unii Europejskiej. Tym bardziej więc rośnie znaczenie stosunków Kijowa z Moskwą.

Tezy

1.
Nawiązanie normalnych stosunków międzypaństwowych między Ukrainą a Rosją było bardzo trudne ze względu na wielorakie więzi łączące oba kraje. Ostateczne uznanie niepodległości i granic Ukrainy przez Rosję (tj. podpisanie traktatu o stosunkach wzajemnych) nastąpiło dopiero w 1997 r. i to pod naciskiem wspólnoty międzynarodowej.

2.
Rozpad jednolitego systemu gospodarczego ZSRR spowodował wiele trudności tak dla Rosji, jak i dla Ukrainy; dla Ukrainy trudności te były dotkliwsze ze względu na silniejsze uzależnienie od partnera. Niemniej mimo prób presji ze strony rosyjskiej Ukraina zdecydowanie broniła i broni swej niezależności gospodarczej, a jej klasa polityczna rozumie, że czerpanie zysków ze współpracy gospodarczej z Rosją wymaga utrzymania niezależności.

3.
W roku 2000 nastąpił przełom w stosunkach rosyjsko-ukraińskich: wzrost gospodarczy, osiągnięty przez Ukrainę głównie w wyniku dobrej koniunktury w Rosji, uświadomił jej, że dla ścisłej współpracy z tym krajem (nawet za cenę pewnych ustępstw) nie ma alternatywy. Z drugiej strony Moskwa uznała, że realizacja jej interesów politycznych na Ukrainie będzie łatwiejsza, jeśli będzie ona traktować ten kraj jako partnera.

4.
Zasadniczym interesem Ukrainy jest budowa partnerskich, choć asymetrycznych stosunków z Rosją, umożliwiających zachowanie niezależności przy ścisłej współpracy gospodarczej i politycznej. W tym celu Kijów szuka przeciwwagi dla stosunków z Rosją w strategicznym partnerstwie z USA. Z kolei zasadniczym interesem Rosji jest niedopuszczenie do obecności NATO na północnych wybrzeżach Morza Czarnego i zbyt ścisłego sojuszu ukraińsko-amerykańskiego. Interesy te, aczkolwiek rozbieżne, mogą być zharmonizowane tak, by nie prowadziły do zatargów i konfliktów.

5.
Większość kluczowych interesów gospodarczych Rosji na Ukrainie jest zbieżna z interesami Ukrainy: tranzyt rosyjski przez Ukrainę jest Ąródłem wielkich dochodów dla Kijowa, podobnie wzrost wymiany handlowej jest w interesie obu stron. Zdecydowanie rozbieżne są natomiast interesy w sferze energetycznej, gdyż Rosja dąży do utrzymania monopolu dostaw gazu ziemnego dla Ukrainy (własnego lub turkmeńskiego przez własne terytorium) i zmniejszenia zależności od tranzytu gazu przez jej terytorium, interesy Kijowa zaś są dokładnie przeciwne. Jednak ze strony ukraińskiej nie widać zdecydowanej woli realizacji tych interesów.

6.
Społeczeństwo ukraińskie, podobnie jak ukraińska klasa polityczna, w znacznej większości opowiada się za zachowaniem niepodległego państwa, ale · przeciw rozluĄnianiu stosunków z Rosją. Toteż polityka ·asymetrycznego partnerstwa· i zbliżenia ukraińsko-rosyjskiego, ·reasekurowanego· przez ścisłą współpracę z USA, wyrażona w nowej doktrynie polityki zagranicznej, sformułowanej na początku 2001 r. może liczyć na duże poparcie.

7.
Wszystko wskazuje na to, że opisany wyżej kurs polityki tak rosyjskiej, jak i ukraińskiej okaże się trwały. Prowadzić to będzie do zacieśniania związków między obu krajami, przy czym stopień asymetrii kształtującego się partnerstwa pozostaje kwestią otwartą. Nie wydaje się natomiast prawdopodobne, by Rosja w dającym się przewidzieć czasie mogła (czy nawet tylko chciała) ·wchłonąć Ukrainę·, jak też by na Ukrainie pojawiły się poważne ugrupowania polityczne, skłonne poprzeć taki projekt polityczny.

8.
Na razie trudno ocenić, jaki wpływ na stosunki ukraińsko-rosyjskie będzie mieć rozpoczynająca się wojna z terroryzmem. Jednak rysujące się zbliżenie rosyjsko-amerykańskie niewątpliwie współgra z tendencją Kijowa do jednoczesnego zbliżenia z Federacją Rosyjską i Stanami Zjednoczonymi.