Nowy etap w relacjach NATO/USA z Azją Centralną

W ostatnich tygodniach szefowie resortów obrony państw NATO odwiedzili państwa Azji Centralnej: USA (13 marca, Kirgistan), Niemiec (13 marca, Uzbekistan), Polski (16 marca, Uzbekistan), wcześniej wizyty złożyli brytyjski sekretarz obrony (Uzbekistan, Kazachstan) oraz minister obrony Łotwy (Uzbekistan). Wizyty są elementem przygotowywanego zakończenia misji ISAF i OEF w Afganistanie (planowane na rok 2014), w tym przede wszystkim wyprowadzenia sił z Afganistanu szlakami biegnącymi przez Azję Centralną. W perspektywie najbliższych dwóch lat rola regionu dla Zachodu znacząco wzrasta – Azja Centralna wchodzi w okres szczytowej koniunktury związanej z misją w Afganistanie, ale także dojrzewa do poważnych zmian geopolitycznych, jakie przynosi jej zakończenie.

Azja Centralna jako zaplecze misji OEF i ISAF

Państwa Azji Centralnej od 2001 roku są istotnym elementem misji OEF i ISAF w Afganistanie. W początkowym okresie operacji na mocy umów międzyrządowych z ich terytorium operowały siły koalicji: siły z USA z baz w kirgiskim Manasie (obecnie Centrum Tranzytowe) i uzbeckim Karszy-Chanabad (do 2005), do chwili obecnej siły powietrzne Francji (baza w tadżyckim Duszanbe) i niemieckie (baza w uzbeckim Termezie). Militarne znaczenie baz w Azji Centralnej istotnie spadło wraz z rozwojem infrastruktury koalicji w samym Afganistanie, nigdy jednak nie zostało unieważnione.

Równolegle ze słabnięciem roli regionu jako miejsca bazowania i operowania wojsk koalicji konsekwentnie od 2001 roku rośnie jego znaczenie logistyczne. Strategiczne znaczenie w skali całej operacji odgrywa użytkowane przez USA Centrum Tranzytowe w Manasie, przez które przewija się niemal 100% żołnierzy trafiających do Afganistanu. Od 2008 roku, gdy nasiliły się problemy w Pakistanie będącym głównym szlakiem, systematycznie rośnie rola Azji Centralnej jako szlaku zaopatrzenia misji w towary niebojowe (tzw. Północny Szlak Transportowy – ang. Northern Distribution Network, NDN). Na fali kolejnych problemów z Pakistanem w roku 2011 (okresowe zamknięcie szlaku i radykalne zmniejszenie jego przepustowości) przez NDN przesyła się aż 75% towarów na potrzeby misji w Afganistanie. Nie istnieje obecnie żadna realna alternatywa (choć USA prowadzą rozmowy z Pakistanem) zaopatrywania misji w Afganistanie – współpraca z Azją Centralną, a także Rosją i w mniejszym stopniu państwami Kaukazu Południowego leżącymi na trasie NDN, jest warunkiem koniecznym funkcjonowania misji (szerzej zob. Aneks).

W związku zapowiedzianym przez NATO i USA zakończeniem operacji w Afganistanie do końca 2014 roku (proces de facto się już rozpoczął) i koniecznością wycofania wojsk i sprzętu (130 tys. żołnierzy z niemal 50 krajów) Północny Szlak Transportowy staje się najbardziej prawdopodobną trasą ich wyprowadzenia z Afganistanu. Jednocześnie otwarte pozostaje pytanie o konsekwencje wycofania się sił koalicji z Afganistanu, w tym konsekwencje dla stabilności Azji Centralnej oraz przedłużenia współpracy, m.in. obecności wojskowej, członków koalicji (głównie USA) z państwami regionu.

Wizyty polityków państw koalicji w Azji Centralnej są zapowiedzią intensywnych kontaktów między Zachodem (gros sił w Afganistanie to wojska amerykańskie i europejskie) a państwami regionu, przynajmniej w perspektywie najbliższych dwóch lat. Ich celem będzie przede wszystkim wypracowanie efektywnych mechanizmów współpracy w tranzycie (głównie wycofaniu) sił i sprzętu z Afganistanu. Dotychczasowe doświadczenia dają nadzieję na pozytywny efekt współpracy, jednocześnie wskazują na szereg nieuniknionych i wymiernych problemów. Są to m.in.:

1. Trudności w koordynacji współpracy. W praktyce każde państwo koalicji zmuszone jest negocjować oddzielne porozumienia z każdym państwem tranzytowym. Wśród tych ostatnich szczególne miejsce zajmują Rosja (z uwagi na położenie i ciężar polityczny), Kazachstan (wszystkie szlaki biegną przez jego terytorium), Uzbekistan (główny szlak kolejowy).
    
2. Niestabilność polityczna poszczególnych państw regionu. Państwa regionu narażone są na poważne wstrząsy mogące zakłócić funkcjonowanie szlaku, czego przykładem są przewroty w Kirgistanie w 2005 i zwłaszcza w 2010, wstrząsy wewnętrzne, które mogą zakłócić współpracę (np. protesty w uzbeckim Andiżanie w 2005 roku pośrednio doprowadziły do zerwania współpracy z USA), aktywność terrorystów muzułmańskich (zwłaszcza w Tadżykistanie).
    
3. Ewentualny opór Rosji. Moskwa wielokrotnie krytykowała wybrane aspekty współpracy regionu z USA/NATO i naciskała na jej zerwanie (presja na Kirgistan o zamknięcie bazy w Manas w 2009, pośredni udział w przewrocie 2010). Rola czynnika rosyjskiego wzrasta w przypadku ewentualnej destabilizacji poszczególnych państw regionu. Kluczowe znaczenie będzie miała tu determinacja USA, by przedłużyć obecność wojskową w regionie po roku 2014, czemu Moskwa kategorycznie się sprzeciwia.
    
4. Trudności wynikające ze specyfiki systemów politycznych regionu, czego przykładem były wolty prezydenta Uzbekistanu w sprawie współpracy z USA (2005), nieprzejrzystość i korupcja w poszczególnych państwach regionu (m.in. obecne problemy firm przewozowych w Uzbekistanie; głośna sprawa korupcyjnych układów związanych z funkcjonowanie bazy Manas do roku 2010 będąca przedmiotem śledztwa w amerykańskim Kongresie), ewentualne problemy polityczne związane z przestrzeganiem standardów demokratycznych w państwach regionu (np. Uzbekistan).

Konsekwencje dla Azji Centralnej

Prowadzone od 2001 roku misje OEF i ISAF oraz współpraca państw Azji Centralnej z koalicją radykalnie zmieniła region i wzmocniła poszczególne państwa. Po pierwsze na ponad dekadę odsunęła główne zagrożenie dla bezpieczeństwa regionu: groźbę masowego napływu radykałów muzułmańskich z Afganistanu. Po drugie w istotny sposób wzmocniła państwa regionu wobec Rosji: zyskały one na znaczeniu politycznym i samodzielności, złamany został monopol Rosji na kreowanie sytuacji w sferze bezpieczeństwa regionalnego (choć jej pozycja pozostaje dominująca). Po trzecie rola zaplecza logistycznego dla misji w Afganistanie skutkuje wymiernym napływem środków finansowych: opłaty za dzierżawę obiektów i przewóz (oraz zakup) towarów, granty, inwestycje w infrastrukturę (m.in. szlaki NDN wpisują się w projekty drogowe realizowane w ramach programu CAREC i je wzmacniają) i in.

Najbliższe dwa lata – okres szczególnego zainteresowania Zachodu – są szczytowym punktem koniunktury dla Azji Centralnej. Zapowiada to wzmożone wysiłki na rzecz maksymalnego wykorzystania politycznych i gospodarczych możliwości, jakie stwarza ta koniunktura. Jednocześnie jednak do 2014 roku dojdzie do gruntownej rewizji geopolitycznego układu sił w regionie: wycofanie sił koalicji z Afganistanu podniesie poziom niestabilności w Azji Centralnej i zmieni relacje między Rosją, Chinami oraz USA. Można spodziewać się, że Waszyngton (a nieoficjalnie państwa regionu) będzie zainteresowany w utrzymaniu/wzmocnieniu obecności wojskowej w Azji Centralnej. Z kolei Rosja i Chiny będą się temu mocno sprzeciwiać. Oddzielną kwestią pozostaje przeformułowanie relacji między tradycyjnie dominującą w regionie Rosją a dynamicznie umacniającymi się w nim gospodarczo i politycznie Chinami oraz koordynacja ich polityki wobec Afganistanu po roku 2014. Procesy te będą także w istotny sposób rzutować na funkcjonowanie Północnego Szlaku Transportowego i sprzyjać jego instrumentalizacji na użytek politycznych rozgrywek.

Krzysztof Strachota, Józef Lang, Marek Matusiak

Aneks

Azja Centralna jako zaplecze logistyczne misji ISAF/OEF w Afganistanie

Northern Distribution Network (NDN) – sieć naziemnych szlaków zaopatrzeniowych na potrzeby misji USA/ISAF w Afganistanie, łącząca porty bałtyckie i czarnomorskie z Afganistanem poprzez transport kołowy i kolejowy przez Rosję oraz kraje Kaukazu i Azji Centralnej (zob. mapa); w koncepcję NDN wpisuje się także zakup w państwach tranzytowych towarów i usług na potrzeby misji. NDN został zainicjowany przez USA i NATO w latach 2008/2009 jako reakcja na zagrożenia bezpieczeństwa dostaw przez Pakistan. Obecnie około 75% wszystkich towarów transportowanych drogą naziemną potrzebnych do prowadzenia misji, w tym 85% paliwa, jest transportowana przez NDN. Ograniczeniem NDN jest brak zgody państw tranzytowych na przewóz broni i amunicji przez ich terytoria. W wymiarze prawnym działalność NDN oparta jest na dwustronnych porozumieniach pomiędzy państwami NATO a krajami tranzytowymi realizowanych przez firmy komercyjne.

W ramach NDN od roku 2009 funkcjonuje lotnisko w uzbeckim Nawoi używane do tranzytu ładunków niebojowych na potrzeby sił USA, obsługiwane przez Korean Air.

Inne elementy centralnoazjatyckiego zaplecza logistycznego misji w Afganistanie:

1. Centrum Tranzytowe Manas – istniejąca od 2001 roku amerykańska baza lotnicza w Kirgistanie, używana głównie do transportu żołnierzy i broni do i z Afganistanu. W roku 2009 (w konsekwencji rosyjskich nacisków na Kirgistan, których celem było całkowite zamknięcie bazy) przemianowana na Centrum Tranzytowe.
2. Baza w Termezie – niemiecka baza lotnicza w Uzbekistanie istniejąca od 2002 roku, używana w niewielkim stopniu również do celów logistycznych. Po zamknięciu amerykańskiej bazy Karszy-Chanabad znaczenie bazy w Termezie wzrosło, od 2008 roku jest ona również wykorzystywana nieoficjalnie przez pozostałe kraje NATO.
3. Lotnisko w Duszanbe – od 2002 roku znajduje się na nim niewielka francuska baza lotnicza, używana również w ograniczonym stopniu do celów logistycznych.

Schemat północnego Szlaku transportowego (NDN)