Rosyjski sektor bankowy: rok w kryzysie

Aktualną sytuację w sektorze bankowym Rosji należy określić jako kryzys systemowy – świadczą o tym wyniki finansowe za 2015 rok. Główne przyczyny złych wyników sektora to trwające od kilku lat spowolnienie gospodarcze i skutki kryzysu lat 2008–2009, wieloletnie zaniedbania ze strony nadzoru bankowego, wreszcie wprowadzone w sierpniu 2014 roku zachodnie sankcje finansowe, które znacząco ograniczyły możliwości pozyskiwania przez banki kredytów zagranicznych.

Dzięki znaczącemu wsparciu państwowemu, udzielonemu bankom od końca 2014 do końca 2015 roku kryzys przeszedł z fazy ostrej, rozpoczętej załamaniem na rynku walutowym w grudniu 2014 roku, do fazy stagnacji. Jej przejawem jest pewna stabilizacja w sektorze i mniejsze  prawdopodobieństwo gwałtownych turbulencji na rynku bankowym. Banki będą się jednak w najbliższych latach zmagały z długofalowymi, strukturalnymi problemami, wynikającymi ze złego stanu rosyjskiej gospodarki. Jednocześnie nie mogą one liczyć na kontynuację pomocy ze strony państwa z uwagi na brak wystarczających środków w budżecie. Realne problemy banków mogą być przy tym o wiele poważniejsze, niż to wynika ze statystyk z uwagi na częste przypadki fałszowania wyników finansowych.

Bieżąca sytuacja w sektorze bankowym Rosji

Skala i rodzaj problemów, z jakimi zmagają się rosyjskie banki, świadczą o tym, że znalazły się one w poważnym kryzysie, odzwierciedlającym pogarszającą się sytuację ekonomiczną Rosji. Oficjalne statystyki nie zawsze przy tym pokazują realną kondycję sektora, tym bardziej że banki próbują prowadzić „kreatywną sprawozdawczość”, mającą ukryć ich problemy finansowe i tym samym pomóc uniknąć restrykcji ze strony Centralnego Banku Rosji (CBR).

Podstawowym problemem banków są poważne zmiany bilansu aktywów i pasywów. W wyniku spadku popytu na kredyty i rosnących trudności klientów z obsługą zadłużenia w 2015 roku zmniejszyły się zyski z oprocentowania udzielonych przez banki pożyczek. Jednocześnie z uwagi na wzrost stopy procentowej pod koniec 2014 roku wzrosły koszty obsługi depozytów, co doprowadziło do problemów z utrzymaniem płynności finansowej.

W 2015 roku wartość udzielonych przez banki kredytów wzrosła jedynie o 0,1%[1]. Niskie tempo wzrostu kredytowania utrzymało się pomimo obniżenia bazowej stopy procentowej z 17% do 11% w lipcu 2015 roku, co świadczy o tym, że głównym źródłem problemu nie jest narzucone przez CBR wysokie oprocentowanie, a sytuacja makroekonomiczna i niepewność co do jej dalszego rozwoju. Wartość kredytów wydanych klientom indywidualnym zmalała o 6,3%[2]. To efekt pogarszającej się sytuacji finansowej ludności w związku z recesją, inflacją i spadkiem dochodów realnych, a także wysokiego oprocentowania pożyczek oraz wzrostu skłonności do oszczędzania. Lepiej wygląda sytuacja w sektorze korporacyjnym (wzrost kredytowania przedsiębiorstw wyniósł 2,5%[3]). Jak wskazują przy tym dane z jesieni 2015 roku, kredyty zaciągają głównie eksporterzy, dysponujący nadwyżkami walutowymi (a zatem i dodatkowymi zyskami rublowymi dzięki wysokiemu kursowi dolara), natomiast firmy działające na rynku krajowym wykazują dużą ostrożność w zakresie zadłużania się i obniżoną aktywność inwestycyjną, borykają się też z problemami w zakresie obsługi zadłużenia[4]. Dla przykładu, w styczniu–październiku 2015 roku wartość kredytów rublowych udzielonych małym i średnim przedsiębiorstwom zmalała o prawie 32% w porównaniu z analogicznym okresem 2014 roku[5].

Jednocześnie wzrasta udział problematycznych długów w portfelach kredytowych banków (w przypadku rekordzistów wskaźnik zadłużenia przeterminowanego sięga ponad 40% wartości udzielonych pożyczek)[6]. Udział zadłużenia przeterminowanego w kredytach dla przedsiębiorstw w styczniu 2016 roku wzrósł do 6,4%, w kredytach detalicznych – do 8,3%[7], co oznacza wzrost odpowiednio o 42% i 32% w porównaniu ze styczniem 2015 roku. Wysoki poziom zadłużenia rosyjskiego społeczeństwa każe się przy tym spodziewać wzrostu tego wskaźnika w najbliższych latach[8]. Poważnym ryzykiem dla banków są też problemy finansowe sektora realnego, zwłaszcza najbardziej dotkniętych recesją branż, jak budownictwo, przemysł przetwórczy, przemysł maszynowy oraz usługi.

Największym problemem banków wynikającym z zaległości w spłatach pożyczek jest konieczność odprowadzania dodatkowych rezerw z tytułu wzrostu ryzyka kredytowego[9], co znacznie ogranicza marżę banków, a także ich swobodę w zarządzaniu aktywami, tym bardziej że w ciągu 2015 roku te ostatnie również się kurczyły. Rezerwy z tytułu problematycznych kredytów wzrosły w ciągu 2015 roku o ponad 33%, czyli o 1,4 bln rubli[10]. Dane uwzględniające zmiany kursu rubla wskazują na spadek wartości aktywów banków w 2015 roku o 1,6%[11], co stanowi najgorszy wynik w historii Federacji Rosyjskiej.

O złej sytuacji sektora w 2015 roku świadczą też dane dotyczące redukcji zatrudnienia w bankach i liczby placówek. Banki detaliczne w ciągu trzech kwartałów zwolniły 1/6 pracowników[12], przy czym zjawisko to dotyczyło m.in. dwóch największych rosyjskich banków: Sbierbanku i Wniesztorgbanku (WTB). Według danych z początku sierpnia 2015 roku, na bezprecedensową skalę, o 11% rok do roku, zmniejszyła się liczba regionalnych oddziałów banków[13].

W ostatnim kwartale 2015 roku sytuacja w sektorze bankowym zaczęła się jednak stabilizować. Wpłynęły na to podjęte przez banki działania oszczędnościowe, wsparcie ze strony budżetu i Centralnego Banku Rosji (zob. dalej), a także powolny wzrost marży dzięki stopniowemu spadkowi kosztów obsługi depozytów[14]. Zysk sektora za 2015 rok wyniósł 192 mld rubli (około 2,7 mld USD), a pozytywna tendencja utrzymała się również w styczniu–lutym 2016 roku[15]. Choć całoroczny zysk był trzykrotnie mniejszy niż w roku 2014 (wówczas 589 mld rubli), daje to władzom asumpt do optymistycznych zapewnień o przezwyciężeniu kryzysu. 

Oficjalna statystyka niewiele jednak mówi o realnej skali problemów sektora bankowego. Ze 192 mld rubli 156 mld stanowiła bezzwrotna pomoc akcjonariuszy dla banków – zysk ogółem osiągnął zatem jedynie około 36 mld rubli[16], przy czym prawie w całości pochodził z zysków z wahań kursu rubla[17]. Co istotne zyski są w wielu przypadkach prawie w całości konsumowane przez wzrost obowiązkowych rezerw. Ponadto CBR opiera swoje analizy na rosyjskich standardach sprawozdawczości, koncentrujących się na wynikach statystyczno-księgowych, co pozwala ukryć wiele negatywnych zjawisk. Tymczasem prowadzona równolegle przez rosyjskie banki sprawozdawczość według standardów międzynarodowych (do której odnoszą się m.in. zagraniczne agencje ratingowe), analizująca ich realną, zbliżoną do rynkowej sytuację finansową[18], wskazuje, że całoroczne statystyki za rok 2015  najprawdopodobniej wykażą straty: agencja Standard&Poor’s szacuje je na  50–70 mld rubli (w porównaniu z 220 mld rubli czystego zysku w 2014 roku), przy czym jeśli pominąć wykazujący wysokie zyski największy Sbierbank[19], straty sektora mogą według agencji sięgnąć nawet 250 mld rubli, co stanowiłoby najgorszy wynik od dziesięciu lat[20].

Źródła problemów sektora bankowego w Rosji

Dwie główne przyczyny problemów, z jakimi zmagają się rosyjskie banki, to z jednej strony odnotowywane od 2012 roku spowolnienie gospodarcze, przekładające się na kondycję finansową klientów banków, które w 2015 roku przerodziło się w recesję (spadek PKB o 3,7%), z drugiej – fakt, że nigdy do końca nie zostały przezwyciężone skutki kryzysu w sektorze bankowym z lat 2008–2009[21]. Negatywne zjawiska narastały od 2013 roku – wówczas to przyrost aktywów i portfela kredytowego spowolnił (wyniósł odpowiednio 16% i 13% w porównaniu z 19% i 17% w roku 2012), zmniejszyły się też zyski banków, a problemy strukturalne rosyjskiej gospodarki, niezależnie od wysokiego poziomu cen ropy, skutkowały wzrostem „problematycznych” aktywów[22]. Jednocześnie wzrastał poziom zadłużenia ludności[23]. Prognozy z początku 2014 roku przepowiadały Rosji kryzys w sektorze bankowym. Wskazywano, że negatywny wpływ na rynek będą miały: obniżenie popytu na kredyty, niedostateczna płynność w sektorze bankowym, wzrost udziału „złych długów” w portfelu kredytowym[24].

W dalszej kolejności w banki uderzyły wprowadzone w lipcu 2014 roku europejskie i amerykańskie sankcje finansowe, znacząco utrudniające możliwość pozyskiwania środków i refinansowania zadłużenia dzięki źródłom zagranicznym[25] (na początku 2015 roku szacowano, że zachodnie sankcje bezpośrednio dotykają ponad 50% aktywów rosyjskiego sektora bankowego)[26]. Problemy pogłębił ponadto drastyczny spadek cen ropy naftowej od II półrocza 2014 roku (ze 115 USD za baryłkę ropy w czerwcu 2014 roku do około 30 USD w styczniu 2016 roku) i towarzyszący mu spadek dochodów z eksportu oraz osłabienie rubla. „Ukoronowaniem” serii problemów była sekwencja wydarzeń destabilizujących rynek finansowy Rosji w grudniu 2014 roku (zwiększony popyt na walutę z tytułu wypłat zadłużenia zagranicznego i dewaluacji rubla, kryzys zaufania do polityki CBR, spekulacje walutowe), skutkujących załamaniem się rubla[27]. Sytuację pogarsza upolitycznienie działalności części banków państwowych (sztandarowym przykładem jest finansowanie nieopłacalnych inwestycji infrastrukturalnych, np. obiektów olimpijskich, przez państwowy Wnieszekonombank). W rezultacie kumulacji negatywnych zjawisk w 2014 roku banki osiągnęły zysk netto o ponad 40% mniejszy niż w 2013 roku[28].

Poważne zawirowania kursu rubla, jak i drastyczne podwyższenie przez Centralny Bank Rosji bazowej stopy procentowej w grudniu 2014 roku (z 10,5% do 17%) w celu stabilizacji rynku finansowego doprowadziły do niekorzystnego dla banków bilansu zarządzania aktywami i pasywami. Banki, zabezpieczając się przed masową paniką klientów i wycofywaniem na dużą skalę środków z depozytów, były zmuszone do znacznego podwyższenia ich oprocentowania, przy czym nie mogły tego zrekompensować adekwatnym podniesieniem oprocentowania wydanych już kredytów, a na nowe kredyty spadł popyt z uwagi na wysokie koszty ich obsługi[29] i pogarszającą się sytuację w gospodarce. Czynniki te przesądziły też o wzroście zaległości w spłatach pożyczek. Recesja gospodarcza przekłada się bowiem na spadek produkcji przemysłowej (-3,4% w 2015 roku), zawieszanie przez przedsiębiorstwa programów inwestycyjnych, spadek popytu konsumenckiego wynikający z obniżania się realnych płac (o 9,5% w 2015 roku) i wzrost bezrobocia[30]. Zjawiskom tym towarzyszy wysoka inflacja (15,5% w 2015 roku) i utrzymująca się niestabilność kursu rubla, co zniechęca do zaciągania nowych pożyczek.

Oprócz problemów warunkowanych zewnętrznie, banki zmagają się z wyzwaniami wewnątrzsektorowymi. Wynikają one z niskiej jakości zarządzania ryzykiem, a także stosunkowo częstych nieuczciwych praktyk, jak nielegalne wyprowadzanie kapitału za granicę, nieprzejrzyste schematy finansowania projektów inwestycyjnych właścicieli czy kreatywna sprawozdawczość, ukrywająca realne wyniki finansowe[31].

Poza kwestiami wewnątrzrosyjskimi wiele zjawisk wpływających na kondycję rosyjskiego sektora bankowego i całej gospodarki wynika z uwarunkowań pozostających poza kontrolą rządu: z koniunktury na rynkach międzynarodowych, określającej dochody z eksportu, kurs rubla i ratingi inwestycyjne Rosji czy polityki zewnętrznych ośrodków decyzyjnych (jak chociażby decyzji Rezerwy Federalnej USA w sprawie wysokości bazowej stopy procentowej, wpływającej na kurs dolara). Jednocześnie Moskwa byłaby w stanie przynajmniej częściowo zneutralizować ich negatywne skutki dzięki złagodzeniu lub zniesieniu zachodnich sankcji ekonomicznych wobec Rosji i otwarcia dla niej międzynarodowych rynków kapitałowych – doprowadzić do tego może bądź zmiana polityki rosyjskiej wobec Ukrainy, bądź skuteczny lobbing i naciski Kremla na europejskie stolice.

Wymienione wyżej czynniki sprawiają, że rosyjska gospodarka, uzależniona od surowców, mało zdywersyfikowana i funkcjonująca w nieprzejrzystym i upolitycznionym otoczeniu prawnym, podatna jest na odpływy kapitału, żywotnie ważnego dla funkcjonowania banków. Rosja stale zmaga się z tym problemem, jednak rok 2014 był pod tym względem rekordowy: z kraju wypłynęło wówczas około 151 mld USD. Choć odpływ kapitału z Rosji w 2015 roku wyniósł jedynie 56,9 mld USD, to jednak nie widać przesłanek dla odwrócenia się negatywnego trendu. Jednocześnie maleje napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), co osłabia perspektywy rozwoju gospodarki[32], w tym działalności banków.

Działania władz wobec sektora bankowego

Działania władz w celu stabilizacji sytuacji w sektorze bankowym mają charakter dwutorowy. Z jednej strony, od jesieni 2014 roku przez cały 2015 roku udzielana była pomoc finansowa na poprawę płynności banków, refinansowanie zadłużenia, wyrównywanie strat warunkowanych niekorzystną dynamiką na rynku finansowym; ponadto w uzasadnionych przypadkach CBR łagodził wymagania wobec banków komercyjnych w zakresie ich polityki kredytowej czy poziomu rezerw. Z drugiej strony, CBR kontynuuje rozpoczętą w 2013 roku politykę uzdrawiania sektora bankowego poprzez wzmocnienie nadzoru, wdrażanie procedury sanacji (restrukturyzacji, naprawy) banków i eliminację z rynku podmiotów nierzetelnych lub niewydolnych – strategia ta nie została złagodzona przez kryzys, przeciwnie, w latach 2014–2015 uległa nasileniu.

W obliczu zachodnich sankcji finansowych, a także stopniowej dewaluacji rubla w wyniku spadku cen ropy i konfliktu rosyjsko-ukraińskiego, jesienią 2014 roku CBR podjął decyzję o wprowadzeniu walutowych instrumentów pomocowych dla rosyjskich banków (swapów walutowych i transakcji repo)[33]. Celem była poprawa ich płynności walutowej w obliczu wypłat z tytułu zadłużenia zagranicznego oraz zmniejszenie presji na rubel dzięki stworzeniu alternatywy dla dokonywanych przez banki rynkowych transakcji walutowych. Decyzja ta nie zapobiegła jednak załamaniu na rosyjskim rynku walutowym 16 grudnia 2014 roku. W reakcji na nie CBR niezwłocznie ogłosił siedmiopunktowy plan antykryzysowy, którego elementami były m.in. zwiększenie puli kredytów walutowych dla banków w celu poprawy ich płynności, złagodzenie ograniczeń w zakresie ustalania przez banki wysokości oprocentowania depozytów i pożyczek oraz złagodzenie wymagań co do wysokości rezerw obowiązkowych i zasad określania wysokości „złych długów” spowodowanych sankcjami państw trzecich[34]. Choć na najgorętszym etapie kryzysu (przełom 2014 i 2015 roku) banki chętnie korzystały z pomocy CBR, to jednak jej warunki, z uwagi na wyższe od rynkowego oprocentowanie, na dłuższą metę okazały się niekorzystne – udział środków CBR w pasywach banków spadł w rezultacie od grudnia 2014 do stycznia 2016 roku z 12% do 5,5%[35]. Jednocześnie w miarę  stabilizowania się sytuacji w sektorze Centralny Bank Rosji stopniowo wycofywał się ze złagodzonych wymagań wobec banków, choć część z nich została utrzymana do kwietnia 2016 roku[36].

Centralny Bank Rosji kontynuuje jednocześnie uważny monitoring sytuacji w sektorze bankowym, dokonuje też posunięć uspokajających nastroje na rynku. Najważniejszym z nich było ogłoszenie w lipcu 2015 roku listy „banków o znaczeniu systemowym”. Na liście znalazło się dziesięć banków, zarówno państwowych, jak i prywatnych, posiadających ogółem ponad 60% aktywów sektora[37]. CBR tym samym zagwarantował de facto, że władze nie dopuszczą do destabilizacji sytuacji finansowej żadnego z nich. Nauczony doświadczeniem z grudnia 2014 roku CBR zawczasu też ogłosił gotowość refinansowania, na potrzeby wypłat z tytułu zadłużenia zagranicznego pod koniec 2015 roku, zaciągniętych wcześniej przez rosyjskie banki kredytów.

Równolegle z działaniami CBR działania antykryzysowe zostały podjęte w grudniu 2014 roku przez rosyjski rząd i parlament. Objęły one program dokapitalizowania dużych[38] banków na ogólną sumę 1 biliona rubli dzięki emisji obligacji federalnych (OFZ) oraz skierowanie części środków Funduszu Dobrobytu Narodowego (do 10% jego wysokości) na depozyty lub obligacje banków z kapitałem nie mniej niż 100 mld rubli w celu finansowania dochodowych projektów infrastrukturalnych. Wielkość pomocy z Funduszu Dobrobytu Narodowego przeznaczonej na „pośrednie kredytowanie” sektora realnego poprzez banki wyniosła 438 mld rubli, z czego do 300 mld przeznaczono ogółem dla Wnieszekonombanku, kolejne 138 mld – dla Wniesztorgbanku i Gazprombanku[39].

Równolegle z działaniami pomocowymi prowadzone są nasilone działania kontrolne w celu uzdrawiania sektora bankowego. W 2015 roku pozbawiono licencji 93 banki[40]. Najczęstsze zarzuty dotyczyły prowadzenia przez te podmioty polityki wysokiego ryzyka, niedostatecznego poziomu adekwatności kapitału, a także zafałszowywania sprawozdawczości i prania brudnych pieniędzy. Ponadto wiele banków zostało objętych przez CBR rozmaitymi ograniczeniami w działalności: ich liczba wzrosła z 78 w listopadzie 2015 roku do 126 na początku roku 2016[41].

Centralny Bank Rosji wdraża też w odniesieniu do niektórych „problematycznych” banków procedury sanacyjne (restrukturyzacyjne). W 2015 roku proces restrukturyzacji rozpoczął się w 14 bankach, a na cel ten wydano 491 mld rubli, pochodzących prawie w całości ze środków CBR[42]. Odpowiedzialnej za sanację Agencji Ubezpieczania Depozytów nie jest łatwo pozyskać inne podmioty (przede wszystkim organizacje kredytowe) do udziału w sanacji, z uwagi na długość procesu naprawczego oraz skalę ryzyka, związanego przede wszystkim z nieprzejrzystą sprawozdawczością restrukturyzowanych banków, a zatem z niepewnością co do ostatecznej skali inwestycji w poprawę ich kondycji.

Według ostrożnych szacunków, pomoc CBR i budżetu państwa dla sektora bankowego wyniosła od początku obecnego kryzysu (od grudnia 2014 roku) do końca 2015 roku około 1,87 bln rubli[43], co doraźnie pomogło bankom przezwyciężyć problemy z płynnością finansową. W dużej mierze w wyniku działań antykryzysowych władz oraz dzięki względnej stabilizacji sytuacji makroekonomicznej w warunkach kryzysu (spowolnienie tempa pogarszania się wskaźników makroekonomicznych), sytuacja w sektorze bankowym Rosji została zatem tymczasowo opanowana. Nie można jej jednak nazwać stabilną, gdyż zarówno trudna do oszacowania skala recesji, jak i wahania kursu rubla[44] nadal wpływać będą na warunki funkcjonowania banków, przede wszystkim na poziom wymaganych przepisami rezerw obowiązkowych.

Perspektywy rozwoju sytuacji w sektorze bankowym

Aktualną sytuację w sektorze bankowym Rosji należy określić jako kryzys systemowy. Zjawisko to jest na ogół diagnozowane na podstawie następujących kryteriów (przynajmniej jedno z nich musi być spełnione): udział zadłużenia przeterminowanego w portfelu kredytowym sektora  przekracza 10%, koszty operacji ratunkowych osiągają co najmniej poziom 2% PKB, odbywa się nacjonalizacja banków na dużą skalę, występuje panika depozytariuszy lub władze podejmują specjalne działania, jak zamrażanie depozytów bankowych[45]. Dotąd w przypadku sektora bankowego w Rosji spełnione jest tylko kryterium kosztów pomocy, które sięgnęły co najmniej 2,3% PKB[46]. Fakt, że pozostałe kryteria nie zostały spełnione, skłania do wniosku, że kryzys ten nie grozi nagłym załamaniem w sektorze ani niebezpiecznymi dla gospodarki wstrząsami: należy się raczej spodziewać jego przejścia w stan przewlekły i stagnacji w działalności banków, której długość trudno jest obecnie prognozować.

Kondycja sektora bankowego w ciągu najbliższego roku i jego zdolność adaptacji do zmieniających się warunków będzie bezpośrednio sprzężona z kondycją sektora realnego i dynamiką dochodów ludności, a zatem z sytuacją makroekonomiczną i efektywnością zarządzania kryzysem gospodarczym przez władze. Otwarte pozostaje pytanie o długość recesji w Rosji – spadek PKB w 2016 roku może wynieść nawet 2,5%, a niewielki wzrost gospodarczy może zostać osiągnięty dopiero w latach 2017–2018.

Według ocen agencji S&P, w ciągu najbliższego roku–półtora zaostrzą się problemy z jakością aktywów w rosyjskich bankach[47]. Strategie ostrożnościowe banków, mające na celu unikanie ryzyka związanego z potencjalną niewypłacalnością klientów, mogą w tej sytuacji prowadzić do dalszego ograniczenia ekspansji kredytowej. Jednocześnie wzrost zadłużenia przeterminowanego w portfelu już udzielonych kredytów zmusi banki do odprowadzania coraz większych rezerw: w 2016 roku poziom dodatkowych rezerw z tytułu problematycznych długów może sięgnąć 1–2 bln rubli, głównie z tytułu kredytów korporacyjnych[48]. Brak dostępnych kredytów przełoży się z kolei na kondycję sektora realnego, a pośrednio i sytuację ludności, jeszcze bardziej hamując wychodzenie z recesji. Symptomatyczna była w tym kontekście wypowiedź z początku marca 2016 roku szefowej CBR, Elwiry Nabiulliny, która wprost wskazała, iż banki z uwagi na problemy kapitałowe mogą mieć trudności z zaspokajaniem potrzeb kredytowych sektora realnego[49].

Wysokie jest prawdopodobieństwo wzrostu zapotrzebowania sektora bankowego na pomoc państwa (biorąc pod uwagę chociażby skalę potrzeb samego Wnieszekonombanku[50]). Agencja S&P prognozuje, że w 2016 roku banki rosyjskie będą potrzebowały nawet ponad 800 mld rubli na dokapitalizowanie (a zatem kwotę porównywalną z nakładami na kapitalizację w roku 2015)[51]. Tymczasem władze wyraźnie wycofują się ze wsparcia dla banków z uwagi na narastające problemy budżetowe wynikające z utrzymujących się niskich cen ropy naftowej (średnioroczna cena surowca poniżej 40 USD/bbl może znacząco zwiększyć deficyt budżetowy, ustalony na nierealistycznym poziomie 3% PKB). Pomoc bankom nie znalazła się w tzw. planie antykryzysowym na rok 2016 (podczas gdy w analogicznym dokumencie na 2015 rok opiewała ona na 1,5 bln rubli), ponadto trwa dyskusja o wdrożeniu mechanizmu bail-in (wykorzystania środków głównych depozytariuszy) w celu ratowania zagrożonych bankructwem banków, a także dopuszczenia akcjonariuszy do udziału w sanacji banków[52]. Brak adekwatnego wsparcia ze środków publicznych zwiększy zarazem znaczenie kapitału zagranicznego jako źródła niezbędnych zasobów finansowych i tym samym pogłębi wpływ wymierzonych w Rosję zachodnich sankcji. Możliwe zniesienie sankcji w połowie 2016 roku znacznie poszerzyłoby pole manewru Kremla w zarządzaniu kryzysem: dług publiczny Rosji pozostaje niewielki, na poziomie około 15% PKB, podczas gdy dopiero poziom 30% PKB uznawany jest za ryzykowny dla finansów publicznych.

Sytuacja wewnątrz sektora bankowego najpewniej nadal będzie się różnicować: o ile największe banki, mimo znacznych strat, zaadaptowały się do warunków kryzysowych w dużej mierze z uwagi na znaczącą pomoc państwa, o tyle pozostałe muszą liczyć na pomoc akcjonariuszy albo restrukturyzację. Ponadto w wyniku nasilenia represyjno-nadzorczych działań CBR (polityka „czyszczenia” sektora bankowego najpewniej będzie kontynuowana do roku 2018[53]), pogłębia się kryzys na rynku kredytowania międzybankowego: rosną zwłaszcza obawy przed udzielaniem kredytów małym i średnim bankom prywatnym[54].

Szansą dla banków jest natomiast determinacja władz, by nie dopuścić do poważnego kryzysu w branży bankowej, gdyż mogłoby to zdestabilizować cały system gospodarczy i niosłoby poważne ryzyka polityczne. Nie można wykluczać podejmowania przez CBR w razie potrzeby interwencji finansowych lub formalnego bądź nieformalnego łagodzenia wymogów i procedur, choć w 2016 roku pomoc dla sektora będzie skoncentrowana najpewniej na bankach o znaczeniu systemowym (w lutym 2016 roku CBR podjął decyzję o uruchomieniu dla tej grupy banków linii kredytowej w wysokości 600 mld rubli). Należy się zatem spodziewać narastającej konsolidacji i etatyzacji sektora bankowego: eliminacji z rynku podmiotów nierzetelnych lub zbyt słabych i wzrostu udziału w rynku podmiotów mających dostęp do kapitału ze źródeł państwowych[55]. Jednocześnie właściwe systemowi rosyjskiemu „ręczne sterowanie”, połączone z nieformalnymi mechanizmami regulowania sytuacji kryzysowych paradoksalnie może ułatwić elastyczne reagowanie na wyzwania. Najważniejsze czynniki ryzyka w dłuższej perspektywie nie tyle jednak są obecne w samym sektorze bankowym, ile wynikają z ogólnego stanu rosyjskiej gospodarki.