Ekspansja na koszt państwa: Novatek motorem rosyjskiego sektora LNG

24 maja podczas Międzynarodowego Forum Gospodarczego w Petersburgu zostało podpisane porozumienie o zakupie przez francuski koncern energetyczny Total 10% udziałów w projekcie Arktyczny LNG 2 za 2,55 mld USD. Przedsięwzięcie to, przewidujące budowę zakładu skraplania gazu na Półwyspie Gydańskim, jest realizowane przez rosyjską spółkę Novatek – największego prywatnego producenta gazu w Rosji. W grudniu 2017 roku firma uruchomiła pierwszą linię produkcyjną terminalu LNG na Półwyspie Jamalskim – projekt Jamał LNG. Ponadto zamiar realizacji własnych projektów LNG podtrzymują wciąż Gazprom i Rosnieft’.

Bilans dotychczasowych działań wskazuje na to, że Novatek jest obecnie jedyną rosyjską spółką skutecznie realizującą w Rosji nowe projekty LNG. Poza działającym od 2009 roku terminalem LNG na wyspie Sachalin (Sachalin 2) inne projekty ogłoszone przez Gazprom i Rosnieft’ nie wyszły dotychczas poza sferę planów i nic nie wskazuje na to, by miało się to zmienić w najbliższych latach.

Pozytywne rezultaty działalności Novateku w sektorze LNG są przede wszystkim konsekwencją wsparcia finansowego, administracyjnego i politycznego udzielanego przez rosyjskie władze. Nie można wykluczyć, że podobnymi preferencjami objęty zostanie również projekt Arktyczny LNG 2. Uprzywilejowane traktowanie Novateku przez państwo jest konsekwencją bliskich związków towarzysko-biznesowych właścicieli spółki, szczególnie Giennadija Timczenki, z Władimirem Putinem.

Choć rosyjskie władze nie przyjęły odrębnej strategii dotyczącej sektora LNG, wiele wskazuje na to, że polityczne wsparcie dla projektów Novateku jest motywowane nie tylko dążeniem do zwiększenia udziału Rosji w globalnym rynku LNG, ale również sposobem na równoważenie rywalizujących grup interesów w rosyjskim sektorze energetycznym. Uznanie dominującej pozycji Novateku w rosyjskim sektorze gazu skroplonego byłoby dla władzy argumentem na rzecz utrzymania uprzywilejowanej pozycji Gazpromu w eksporcie gazu systemem rurociągowym; za ograniczeniem monopolu eksportowego Gazpromu lobbowały zarówno Novatek, jak i Rosnieft’. Ta ostatnia z kolei mogłaby uzyskać akceptację władz dla dalszej ekspansji w sektorze naftowym.

Novatek liderem rosyjskiego sektora LNG

Działania podejmowane przez Novatek potwierdzają, że koncern staje się faktycznym liderem rosyjskiego sektora LNG. W grudniu 2017 roku koncern uruchomił pierwszą linię produkcyjną (5,5 mln ton) zakładu skraplania gazu w ramach projektu Jamał LNG (koszt realizacji projektu wyniósł 27 mld USD) na Półwyspie Jamalskim. Kolejne dwie mają zostać oddane do użytku jeszcze w 2018 roku, co pozwoli osiągnąć łączną moc produkcyjną na poziomie 16,5 mln ton. Koncern planuje również do 2019 roku budowę czwartej linii o mocy 1 mln ton.

Z kolei projekt Arktyczny LNG 2, którego koszt szacowany jest na 25,5 mld USD, zakłada budowę zakładu skraplania gazu o łącznej mocy 19,8 mln ton (oddanie do użytku pierwszej linii zaplanowane jest na 2023 rok; trzeciej – na 2026)[1]. Novatek zaangażowany jest również w projekt budowy terminalu w Wysocku w obwodzie leningradzkim (o mocy produkcyjnej 660 tys. ton) oraz planuje budowę terminalu przeładunkowego LNG na Kamczatce[2]. Ponadto wiele wskazuje na to, że koncern przygotowuje się do realizacji kolejnych dużych projektów LNG; wiceszef zarządu spółki oświadczył bowiem na zorganizowanej w maju 2018 roku konferencji gazowej w Amsterdamie, że do 2035 roku Novatek planuje produkcję 70 mln ton gazu skroplonego rocznie.

Duże projekty LNG ogłaszane przez inne rosyjskie firmy energetyczne (zob. Aneks 1) – niektóre zgłoszone jeszcze w pierwszej dekadzie obecnego stulecia – nie wyszły na razie poza sferę planów. Gazprom prowadził, co prawda, w ostatnich latach rozmowy dotyczące realizacji wspólnych projektów z partnerami zagranicznymi, jednak dotąd ich jedynym rezultatem są niewiążące porozumienia. W 2017 roku podpisano memorandum z koncernem Shell w sprawie realizacji projektu Bałtycki LNG; rangę niewiążącą mają również porozumienia dotyczące budowy trzeciej linii produkcyjnej w ramach projektu Sachalin 2 (ostatnie podpisano w 2015 roku). Mimo podjęcia w lutym 2013 roku tzw. ostatecznej decyzji inwestycyjnej w sprawie budowy terminalu Władywostok LNG, projekt ten został faktycznie zamrożony[3]. Gazprom realizuje natomiast małe projekty w segmencie gazu skroplonego, głównie na terytorium Rosji. Kontrolowana przez Gazprombank spółka Kriogaz wybudowała małe terminale LNG w Pskowie (moc produkcyjna 23 tys. ton rocznie) i Kingiseppie (10 tys. ton rocznie).W trakcie budowy są terminale w: Pietrozawodsku (100 tys. ton rocznie), Kaliningradzie (150 tys. ton rocznie) i w porcie Wysock[4] w obwodzie leningradzkim (660 tys. ton rocznie). Małotonażowe terminale LNG są budowane głównie z myślą o bunkrowaniu statków. Poza tym Gazprom realizuje projekt budowy terminalu eksportowego w obwodzie leningradzkim z przeznaczeniem do eksportu gazu do Kaliningradu i projekt budowy terminalu regazyfikacyjnego w obwodzie kaliningradzkim[5]. Z kolei w grudniu 2017 roku rosyjski koncern podpisał porozumienie o budowie małego terminalu regazyfikacyjnego w Republice Serbskiej (Bośnia i Hercegowina).

Niezrealizowane pozostają również plany Rosniefti. Największy rosyjski koncern naftowy, intensywnie lobbujący za przyznaniem prawa do eksportu gazu w formie skroplonej[6], nie podjął nawet decyzji inwestycyjnych ani w odniesieniu do planów budowy terminalu eksportowego na Dalekim Wschodzie (tzw. Dalekowschodni LNG), ani w odniesieniu do realizacji projektu Peczora LNG.

Uwzględniając plany inwestycyjne Gazpromu, w ramach których priorytetowy charakter mają projekty budowy gazociągów Nord Stream 2, Turkish Stream i Siła Syberii, realizacja jakiegokolwiek dużego projektu LNG wydaje się mało realna. Dodatkowo problemem pozostają sankcje, głównie amerykańskie, które utrudniają realizację zapowiadanego od kilku lat planu budowy trzeciej linii produkcyjnej zakładu skraplania gazu w ramach projektu Sachalin 2 (złoże Jużno-Kirinskoje, które miało stanowić bazę surowcową projektu, zostało objęte amerykańskimi sankcjami).

Podobnie jest w przypadku Rosniefti, która nie realizuje projektu LNG na Dalekim Wschodzie nie tylko ze względu na inne priorytety inwestycyjne (akwizycje aktywów na rynku wewnętrznym, projekty w Indiach, Indonezji, Wenezueli), ale również ze względu na sankcyjne ograniczenia. Dalekowschodni LNG miał być bowiem realizowany wspólnie z amerykańską spółką ExxonMobil, która jednak zawiesiła współpracę z rosyjskim koncernem po wprowadzeniu reżimu sankcyjnego. Ponadto problemem w przypadku Rosniefti jest brak dostępu do infrastruktury przesyłowej na Dalekim Wschodzie, co jest przedmiotem wieloletnich sporów z Gazpromem.

Uprzywilejowanie Novateku i kosztowne sukcesy spółki w sektorze LNG

Główną przyczyną uprzywilejowanej pozycji Novateku w rosyjskim sektorze energetycznym są bliskie związki towarzysko-biznesowe między właścicielami firmy a Kremlem. Dotyczy to przede wszystkim Giennadija Timczenki – jednego z głównych właścicieli koncernu[7], który należy do grona bliskich przyjaciół prezydenta Rosji[8]. W trakcie rządów Władimira Putina stał się on jedną z najbardziej wpływowych osób w rosyjskim sektorze energetycznym; do marca 2014 roku był współwłaścicielem firmy traderskiej Gunvor, która w pierwszej dekadzie obecnego stulecia odpowiadała za sprzedaż ok. 40% rosyjskiej ropy na rynkach zagranicznych. Kontrolowana przez Timczenkę firma Strojtransgaz realizuje lukratywne inwestycje infrastrukturalne w sektorze energetycznym (m.in. ropociąg BTS 2 czy Siła Syberii). Potwierdzeniem wysokiej pozycji biznesmena w rosyjskiej elicie biznesowej było umieszczenie go na amerykańskiej liście sankcyjnej przyjętej w związku z rosyjską agresją wobec Ukrainy.

Jednocześnie ekspansja Novateku w sektorze LNG jest bardzo kosztowna z punktu widzenia budżetu państwa. Przykładem jest przede wszystkim projekt Jamał LNG, którego realizacja – z niewielkim opóźnieniem (pierwszą linię uruchomiono rok później, niż planowano) – była możliwa dzięki preferencyjnym warunkom, jakimi został on objęty. Po pierwsze, przez 12 lat od momentu uruchomienia terminalu konsorcjum będzie zwolnione z podatku od wydobycia (NDPI) oraz ceł eksportowych. Konsorcjum objęto także preferencyjnym opodatkowaniem dochodowym (13,5%) do czasu, aż łączny poziom produkcji osiągnie 250 mld m³ gazu, maksymalnie na 12 lat. Projekt został także zwolniony z ceł importowych oraz podatku VAT na sprzęt, co nie ma precedensu w Federacji Rosyjskiej. Poza tym Novatek uzyskał 12-letnie wyłączenia zobowiązań podatkowych na rzecz budżetu Jamalsko-Nienieckiego Okręgu Autonomicznego (zwolnienie z podatku od nieruchomości oraz rzeczy ruchomych ulokowanych na terenie okręgu, które są wykorzystywane w procesie wydobycia gazu lub jego skraplania). Po drugie, projekt jako jeden z niewielu uzyskał po wprowadzeniu sankcji wsparcie z Funduszu Dobrobytu Narodowego, które zostało przeznaczone na wykup 15-letnich obligacji wyemitowanych przez Jamał LNG (wartość 150 mld rubli, czyli ok. 2,36 mld USD według kursu z 2015 roku); wykup nastąpił w dwóch transzach po 75 mld rubli w lutym i listopadzie 2015 roku. Po trzecie, konsorcjum otrzymało jeszcze w 2011 roku od rządu złoża, które będą stanowić rozszerzenie bazy surowcowej projektu. Uzyskane cztery ośrodki wydobywcze: Siewiernyj Ob i Wostocznyj Tambiej (oba złoża morskie) oraz Utriennieje i Geofiziczeskoje (oba na Półwyspie Gydańskim) obejmują łącznie 978,6 mld m³ gazu (zasoby potwierdzone); według szacunków pełne zasoby złóż są prawie dwukrotnie większe i wynoszą ok. 1,76 bln m³ gazu oraz 640 mln ton ropy i kondensatu. Gaz ze złóż Utriennieje i Geofiziczeskoje będzie zasilał system Gazpromu; a Jamał LNG będzie uzyskiwał gaz z należącej do Gazpromu grupy tambejskiej: Siewiero-Tambiejskoje, Zapadno- Tambiejskoje i Tasijskoje.

Co prawda, przedstawiciele kierownictwa firmy zapowiedzieli, że nie będą wnioskować o wsparcie ze strony państwa dla projektu Arktyczny LNG 2, między innymi ze względu na ryzyko objęcia amerykańskimi sankcjami, nie można jednak wykluczyć, że projekt uzyska pewne ulgi. Możliwość objęcia go ulgami podatkowymi i celnymi na wzór Jamał LNG sugerowały już wiosną 2017 roku rosyjskie media branżowe.

Poza tym wsparcie państwa może się okazać warunkiem koniecznym rozszerzania kręgu inwestorów zagranicznych. Zainteresowanie udziałem w projekcie wyrażają firmy japońskie, koreańskie i chińskie[9], jednak wiele wskazuje na to, że w warunkach utrzymujących się amerykańskich i europejskich sankcji przeciwko Rosji oczekują gwarancji minimalizujących ryzyko kapitałowego zaangażowania. Chińskie banki zdecydowały się na udzielenie wsparcia finansowego projektowi Jamał LNG po wielomiesięcznych negocjacjach i politycznych uzgodnieniach między władzami Rosji i Chin dopiero w kwietniu 2016 roku (Novatek zakładał, że kwestie modelu finansowania projektu uda się zamknąć do czerwca 2014 roku). Z kolei koncerny japońskie nie zdecydowały się – mimo rosyjskich propozycji – na udział w projekcie Jamał LNG, a japoński bank JBIC udzielił konsorcjum pożyczki w wysokości 200 mln euro dopiero w grudniu 2016 roku, po uzyskaniu gwarancji ze strony włoskiej i francuskiej agencji kredytowej (odpowiednio SACE i COFACE).

Aktywność Novateku a strategia państwa w eksporcie…

Wiele wskazuje na to, że państwo wspiera projekty Novateku, licząc na to, że dzięki temu uda się choćby częściowo nadrobić zapóźnienia w zakresie realizacji celów zewnętrznej strategii gazowej w sektorze LNG. Jeszcze w przyjętym w 2008 roku Schemacie generalnym rozwoju sektora gazowego do 2030 roku wskazywano na możliwość produkcji od 15 do 20 mln ton LNG w 2015 roku, w 2020 roku już od 50–60 mln ton, a po 2025 roku – 60–82 mln ton[10].

W praktyce jednak wspierana przez państwo aktywność Novateku może się okazać niewystarczająca do realizacji kluczowego celu, jakim jest zwiększenie udziału Rosji w globalnym handlu LNG do poziomu 100-120 mln ton w 2035 roku[11]. Rosyjski udział w globalnym rynku LNG stanowi obecnie ok. 4%. Poza eksportem realizowanym w ramach projektu Sachalin 2 (szczegółowe dane – zob. Aneks 2) i dostawami uruchomionymi w ramach projektu Jamał LNG rosyjskie firmy są obecne na globalnym rynku głównie poprzez krótko- i średnioterminowe kontrakty, obejmujące niewielkie wolumeny[12].

O ile Novatekowi udało się zawrzeć długoterminowe kontrakty na eksport gazu z projektu Jamał LNG (zob. Aneks 2), o tyle w przypadku projektu Arktyczny LNG 2 żadne kontrakty nie zostały jeszcze zawarte. Koncern prawdopodobnie przystąpi do stosownych negocjacji nie wcześniej niż po 2020 roku, co może jednak oznaczać trudne rozmowy z potencjalnymi kontrahentami w obliczu rosnącej konkurencji wśród eksporterów. Nie jest więc jasne, jakie rynki miałyby być zaopatrywane w gaz produkowany w ramach projektu.

Nasilająca się konkurencja ze strony innych producentów gazu skroplonego jest poważnym wyzwaniem dla Rosji. Uwzględniając terminowe uruchomienie trzech linii produkcyjnych projektu Jamał LNG, rosyjskie moce produkcyjne będą wynosiły w 2020 roku łącznie ok. 27,5-30 mln ton. Dla porównania Katar - największy obecnie producent gazu skroplonego na świecie, będzie miał możliwość produkowania ok. 100 mln ton surowca rocznie, USA – ok. 77 mln ton, Australia ok. 83 mln ton.

… i na rynku wewnętrznym

Wiele wskazuje na to, że wsparcie państwa dla Novateku w zakresie rozwijania projektów LNG ma również na celu równoważenie wpływów różnych grup interesu w rosyjskim sektorze energetycznym. Jedną z kluczowych kwestii spornych jest reforma rosyjskiego sektora gazowego, w tym artykułowane przez tzw. niezależnych producentów gazu (Novatek, Rosnieft’) żądanie zniesienia lub ograniczenia monopolu eksportowego Gazpromu w odniesieniu do surowca przesyłanego siecią rurociągową. Choć w czerwcu 2014 roku, podczas posiedzenia prezydenckiej komisji ds. sektora paliwowo-energetycznego, prezydent Putin polecił rządowi opracować propozycje rozwiązania te kwestii, do dziś żadne warianty nie zostały przedstawione.

Uznanie dominującej roli Novateku w sektorze LNG, czego wyrazem jest polityczne, ekonomiczne i administracyjne wsparcie dla realizowanych przez koncern projektów, może być przez władze wykorzystane jako argument za utrzymaniem uprzywilejowanej pozycji Gazpromu w eksporcie gazu systemem rurociągowym. Koncern gazowy już podnosił kwestię ryzyka związanego z potencjalną konkurencją na rynkach zagranicznych między gazem skroplonym a tym, który dostarczany jest gazociągami. W specjalnym liście przesłanym do ministerstwa energetyki wiosną br. Gazprom domagał się ponadto podjęcia przez państwo takich środków administracyjnych, które wykluczyłyby konkurencję między rosyjskimi podmiotami na zewnętrznych rynkach gazowych. W przypadku Rosniefti, która również domaga się ograniczenia monopolu Gazpromu, a nie uzyskała wsparcia ze strony państwa dla własnych projektów LNG, korzyścią mogłoby być „zielone światło” władz dla dalszej konsolidacji wpływów w sektorze naftowym. 

Aneks 1. Rosyjskie projekty LNG w latach 2005–2017

Aneks 2. Produkcja i eksport LNG z Rosji w latach 2009–2016 (w mln ton)

Opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez World LNG Report w latach 2010–2017

Aneks 3. Kontrakty na eksport LNG z projektu Jamał LNG

• 25-letni kontrakt na dostawy 2,5 mln ton gazu z projektu Jamał LNG do Hiszpanii (kontrahentem jest hiszpański koncern Gas Natural Fenosa);
• 24-letni kontrakt na dostawy 4 mln ton gazu z projektu na rynek francuski (kontrahentem jest francuski koncern Total);
• 23-letni kontrakt z firmą Novatek Gas & Power (spółka córka Novateku) na dostawy 2,7 mln ton (z tego 1 mln ton rocznie ma być dostarczane francuskiej firmie Engie);
• 20-letni kontrakt z chińską firmą PetroChina (spółka córka CNPC) na dostawy 3 mln ton gazu rocznie do Chin;
• 20-letni kontrakt z Gazprom Marketing & Trading Singapore na dostawy 3 mln ton gazu rocznie (Gazprom będzie wykorzystywał surowiec na potrzeby realizacji kontraktu na dostawy LNG do Indii).