Nowy system ·nie-bezpieczeństwa· regionalnego w Azji Centralnej
Tezy
1. Po upływie dziesięciu lat od ogłoszenia niepodległości państwa Azji Centralnej pozostają w silnym związku z Rosją, ta zaś traktuje je jako swoją wyłączną strefę wpływów. Istotnym powodem utrzymującym Azję Centralną w orbicie wpływów Moskwy jest rosyjska kontrola nad najważniejszymi szlakami transportu poza region surowców energetycznych, od których zależny jest rozwój gospodarczy Azji Centralnej. Jest to jednak jedyny przejaw uzależnienia gospodarczego Azji Centralnej od Rosji. Moskwie brakuje twardych instrumentów ekonomicznych (np. środków inwestycyjnych czy uzależnienia energetycznego) kształtujących sytuację w regionie. Jako że również dotychczasowe formy współpracy politycznej w ramach WNP, Unii Celnej itp. nie przynoszą oczekiwanych efektów, szczególnego znaczenia nabiera budowa przez Rosję systemu bezpieczeństwa regionalnego opartego na jej dominacji militarnej. Bezpośrednia obecność wojskowa jest traktowana przez Rosję jako warunek pełnej realizacji jej polityki wobec regionu i Afganistanu. Od dwóch lat można mówić o znaczących sukcesach Moskwy w tej dziedzinie.
2. Zasadniczym powodem, dla którego państwa Azji Centralnej zmuszone są włączać się w budowę regionalnego porządku z pomocą Rosji, jest zagrożenie działalnością fundamentalistycznych ruchów islamskich. Najostrzejszym ich przejawem były dwa tzw. kryzysy batkeńskie w 1999 i 2000 roku. Stale narasta też obawa przed skutkami trwającej w Afganistanie wojny domowej. Utrzymywanie stanu zagrożenia i napięcia w Azji Centralnej leży w interesie Rosji, jest przez nią podtrzymywane i rozgrywane.
3. Azja Centralna jest obszarem, w którym wpływy budują również państwa zachodnie (głównie Turcja i USA). W 2000 r. w odpowiedzi na budowany przez Rosję system bezpieczeństwa regionalnego pod jej patronatem, USA i Turcja starają związać ze sobą współpracą wojskową kraje regionu. Działania te nie stanowią przeciwwagi dla obecności rosyjskiej, jednak w wydatny sposób zwiększają pole manewru politycznego dyplomacjom krajów regionu.
4. Ogromny wpływ na rozwój sytuacji w Azji Centralnej ma Afganistan i tocząca się tam wojna domowa. Sukcesy militarne Talibów w lecie 2000 r. podniosły znacznie ich prestiż i zwiększyły obawy przed rozszerzaniem konfliktu, zmusiły też kraje Azji Centralnej do przeorientowania polityki wobec Afganistanu. Z jednej strony oznacza to szukanie ochrony przed Talibami w Moskwie, z drugiej · przygotowania do ułożenia z nimi pokojowych stosunków (dotyczy to zwłaszcza Uzbekistanu). Wojna w Afganistanie i rosnące zaangażowanie w nią Rosji, Iranu, Indii, Pakistanu i USA w coraz większym stopniu kształtują sytuację polityczną w Azji Centralnej.
5. Państwa Azji Centralnej nie dysponują środkami umożliwiającymi im samodzielne rozwiązywanie problemów regionalnych, zwłaszcza problemów bezpieczeństwa. Wynika to ze słabości wewnętrznej tych państw i silnych wpływów Rosji w regionie (w największym stopniu dotyczy to Tadżykistanu, w najmniejszym Kazachstanu). Najbardziej skutecznym sposobem realizacji celów strategicznych pozostaje dla nich rozgrywanie interesów mocarstw zaangażowanych w regionie, czyli możliwość manewrowania między Moskwą, Waszyngtonem, Islamabadem i in., co też starają się czynić.
6. Kluczowym dla spraw bezpieczeństwa państwem regionu jest Uzbekistan. Jest on jednocześnie najbardziej zagrożonym fundamentalizmem i najbardziej kłopotliwym partnerem Rosji ze względu na swoją niezależną polityką. Wszystkie problemy związane z bezpieczeństwem, pozycją militarną Rosji i przyszłym politycznym kształtem regionu będą się rozgrywać z udziałem Uzbekistanu, on też jest i będzie głównym adresatem zarówno ofert współpracy (np. amerykańskiej i tureckiej), jak i ataków (rosyjskich).
7. Mimo pozycji Uzbekistanu i jego znaczenia dla regionalnej stabilności politycznej, na pozycji lidera regionalnego umacnia się Kazachstan. Wynika to zarówno z jego naturalnych predyspozycji (bogactwa naturalne, położenie, oddalenie od zapalnych ognisk regionu), jak i (relatywnie) rozsądnej i wyważonej polityki wewnętrznej i zagranicznej prezydenta Nursułtana Nazarbajewa. Kazachstan jest najbardziej stabilnym i perspektywicznym politycznie i gospodarczo krajem regionu.
