Kłopotliwe bogactwo - sytuacja i perspektywy sektorów ropy i gazu na obszarze byłego ZSRR

"Ropa daje złudzenie życia zupełnie odmiennego, życia bez wysiłku, życia za darmo. (...) Myśl o nafcie doskonale wyraża odwieczne ludzkie marzenie o bogactwie osiągniętym przez szczęśliwy przypadek, przez łut szczęścia. (...) W tym sensie ropa jest bajką i jak każda bajka - jest kłamstwem."
Ryszard Kapuściński, Szachinszach

Wstęp

Obszar byłego ZSRR odgrywa dużą rolę na międzynarodowym rynku naftowym i gazowym. Prawdziwą potęgą gazową jest Rosja. Znajdują się tu największe na Świecie złoża tego surowca. Rosja jest też głównym eksporterem błękitnego paliwa do wielu krajów europejskich.
Utrzymanie silnej pozycji na tym rynku jest jednym z priorytetów polityki gospodarczej Federacji Rosyjskiej. Europa jest bardzo atrakcyjnym rynkiem zbytu ze względu na oczekiwany stabilny wzrost zapotrzebowania na gaz i malejącą własną produkcję. Perspektywicznie ważny dla rosyjskiego surowca jest też rynek dalekowschodni, którego zapotrzebowanie, według szacunków ekspertów, ma rosnąć w jeszcze szybszym tempie niż w Europie. Kaspijscy producenci błękitnego paliwa nie stanowią w chwili obecnej realnej konkurencji dla Rosji i taka sytuacja najpewniej utrzyma się w najbliższych latach.

Kraje postradzieckie posiadają również znaczne zasoby ropy naftowej. Największe rezerwy tego surowca wśród państw WNP ma Rosja, znaczne potwierdzone złoża ma także Kazachstan. Surowce z obszaru b. ZSRR stanowią najważniejszą na rynku eurazjatyckim alternatywą dla ropy produkowanej przez kraje zrzeszone w OPEC. Rosja nie należy do kartelu i w ciągu ostatnich dwóch lat - przy utrzymywaniu się wysokich Światowych cen ropy - znacząco zwiększała zarówno wydobycie, jak i eksport swojego surowca. Głównym odbiorcą rosyjskiej ropy są kraje europejskie, jednak perspektywicznie surowiec może zacząć odgrywać ważniejszą niż dotychczas rolę także na rynkach Stanów Zjednoczonych, Japonii i innych krajów starających się zmniejszyć swoje uzależnienie od ropy arabskiej. W ciągu najbliższych pięciu lat należy też oczekiwać skokowego zwiększenia produkcji i eksportu przez kraje basenu Morza Kaspijskiego - Kazachstan i Azerbejdżan. Rola tego regionu na międzynarodowym rynku wzrośnie, gdy powstaną nowe, niezależne od Rosji szlaki transportu surowca (zob. rozdział 1 "Potencjał eksportowy obszaru postradzieckiego - jego znaczenie i podstawowe problemy związane z pełnym wykorzystaniem").

Prezentowany zeszyt próbuje przedstawić uporządkowany i czytelny opis podstawowych charakterystyk oraz najważniejszych problemów związanych z sektorami naftowym i gazowym w krajach b. ZSRR. Celem jest pokazanie z jednej strony bogactwa i możliwości produkcyjno-eksportowych, z drugiej zaś naświetlenie szeregu problemów ograniczających obecnie i mogących hamować w przyszłości rozwój handlu surowcami energetycznymi z tego regionu. Kwestie te wydają się nam szczególnie ważne w kontekście dylematów polskiej i europejskiej polityki, zmierzającej do zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego.
Na zeszyt składa się pięć opracowań omawiających: potencjał surowcowy i eksportowy krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, politykę Rosji wobec całego sektora naftowo-gazowego na obszarze b. ZSRR i w państwach dawnego bloku wschodniego oraz rolę, jaką potencjał surowcowy odgrywa w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Materiały zaprezentowane w niniejszym zeszycie przedstawiają również sytuację krajów, przez które przebiegają ważne szlaki transportu rosyjskiej ropy i gazu, rolę inwestycji zagranicznych dla sektora naftowo-gazowego państw regionu, a także szanse i zagrożenia, jakie dla rozwoju krajów WNP stanowi fakt posiadania bogactw surowcowych. Przedmiotem analizy jest sytuacja w najważniejszych krajach produkujących ropę lub gaz (Rosji, Kazachstanie Azerbejdżanie i Turkmenistanie) oraz w państwach tranzytowych dla surowców energetycznych z krajów WNP (na Ukrainie, Białorusi, Litwie, Łotwie i Estonii).
Przy opracowaniu zeszytu korzystaliśmy z ogólnie dostępnej literatury przedmiotu, roczników statystycznych, prasy fachowej, serwisów agencyjnych i internetowych. Cenne okazały się też opinie specjalistów z krajów WNP zajmujących się problematyką naftowo-gazową, z którymi przeprowadziliśmy szereg spotkań w trakcie prac nad projektem.